Πυρσοδρομίες στην αρχαία Αθήνα

(wikipedia)

Εσπερινοί εφηβικοί αγώνες σκυταλοδρομίας με πυρσό, ενίοτε και έφιπποι, προς τιμήν αθηναίων θεών και ηρώων, αρχικά της φωτιάς, και μάλλον ιδρύθηκε το αγώνισμα και από επαγγελματίες της φωτιάς, όπως κεραμείς, αγγειοπλάστες, επειδή η διαδρομή περνούσε από τον Κεραμεικό. Υπολογίζεται πως σαράντα έφηβοι από τις δέκα φυλές της Αττικής διένυαν απόσταση δυο χιλιάδων τετρακοσίων μέτρων, εξήντα μέτρα ο καθένας.  Μαζί με τον ολυμπιακό οπλιτόδρομο είναι οι δύο αγώνες δρόμου με βάρη στην αρχαία Ελλάδα.  Οι επιγραφικοί όροι είναι λαμπάς, λαμπάδα τρέχω (ενν. λαμπάδα οδόν), λαμπάδα φέρω, λαμπάδα/λαμπάδι νικώ. Το κόστος των αγώνων για κάθε φυλή πλήρωνε ο γυμνασίαρχος· o Λυσίας στην Απολογία Δωροδοκίας αναφέρει: ἐγυμνασιάρχουν εἰς Προμήθεια, καὶ ἐνίκων ἀναλώσας δώδεκα μνᾶς, χίλιες διακόσιες δραχμές, είδος λειτουργίας. Την επιστασία του αγώνα, λαμπαδαρχία, είχε ο λαμπαδάρχης.  Εδώ νόμισμα της Αμφίπολης, αθηναϊκής αποικίας, που φέρει στη μία όψη πυρσό (source penelope.uchicago.edu/Lampadephoria)

(lessing photo)

ἐν Ἀκαδημίᾳ δέ ἐστι Προμηθέως βωμός, καὶ θέουσιν ἀπ’ αὐτοῦ πρὸς τὴν πόλιν ἔχοντες καιομένας λαμπάδας· τὸ δὲ ἀγώνισμα ὁμοῦ τῷ δρόμῳ φυλάξαι τὴν δᾷδα ἔτι καιομένην ἐστίν, ἀποσβεσθείσης δὲ οὐδὲν ἔτι τῆς νίκης τῷ πρώτῳ, δευτέρῳ δὲ ἀντ’ αὐτοῦ μέτεστιν· εἰ δὲ μηδὲ τούτῳ καίοιτο, ὁ τρίτος ἐστὶν ὁ κρατῶν· εἰ δὲ καὶ πᾶσιν ἀποσβεσθείη, οὐδείς ἐστιν ὅτῳ καταλείπεται ἡ νίκη. (Παυσανίου Αττικά)

Στην Ακαδημία υπάρχει βωμός του Προμηθέα, και τρέχουν απο εκεί προς την πόλη έχοντας αναμμένους πυρσούς· είναι αγώνισμα δρόμου και πρέπει να φυλάξουν τη δάδα άσβεστη, αν σβηστεί, κερδίζει ο επόμενος, και αν σβήσει σε όλους δεν υπάρχει νικητής.

Γυμνασίαρχος· δέκα γυμνασίαρχοι ἦσαν, εἷς καθ’ ἑκάστην φυλήν, καὶ οὗτοι ἦγον τὰ λαμπαδηδρόμια τὴν εορτήν. ἤλειφε μὲν οὖν ὁ γυμνασίαρχος τοὺς ἐφήβους, οἱ δὲ ἀλειψάμενοι κατὰ διαδοχὴν ἔτρεχον ἄλλος ἄλλῳ τὴν λαμπάδα μεταδιδούς. καὶ ἦπτεν ὁ τελευταῖος τῆς τάξεως τὸν βωμόν. ἐκ τοίνυν τῶν διαφόρων τάξεων ὁ πρῶτος ἅψας τὸν βωμὸν οὗτος ἐνίκα, καὶ αὐτὸς καὶ ἡ τούτου φυλή. ἤγετο δὲ ἡ ἐορτὴ Προμηθεῖ καὶ Ἡφαίστῳ καὶ Πανί· τῷ μὲν διὰ τὴν κλοπὴν τοῦ πυρός, Ἡφαίστῳ δὲ ὅτι δεσπότης ἐνομίζετο τοῦ πυρός, τῷ Πανὶ δὲ ὅτι συμμαχήσειν ἔδοξε Αθηναίοι ἐν τοῖς Περσικοῖς. (Φωτίου Λέξεων Συναγωγή)

Γυμνασίαρχος· δέκα γυμνασίαρχοι ήταν, ένας από κάθε φυλή, και αυτοί διεξήγαν την γιορτή, τα λαμπαδηδρόμια. Άλειφε με λάδι λοιπόν ο γυμνασίαρχος τα χέρια των εφήβων, που διαδοχικά έτρεχαν δίνοντας ο ένας στον άλλο τον πυρσό για να ανάψει ο τελευταίος τον βωμό. Νικούσε η ομάδα της φυλής που πρώτη τον άναβε. Διεξαγόταν η γιορτή προς τιμήν του Προμηθέα, του Ηφαίστου, και του Πάνα· στον Προμηθέα επειδή έκλεψε το πυρ απ' τον Δία για τους ανθρώπους, στον Ήφαιστο επειδή ήταν θεός της φωτιάς, και στον Πάνα επειδή πίστευαν οι Αθηναίοι πως στους Περσικούς πολέμους τους στάθηκε σύμμαχος.

Ηροδότου

...πιστεύσαντες εἶναι ἀληθέα (τὰ τοῦ Φειδιππίδου) ἱδρύσαντο ὑπὸ τῇ ἀκροπόλι Πανὸς ἱρόν, καὶ αὐτὸν ἀπὸ ταύτης τῆς ἀγγελίης θυσίῃσι ἐπετείοισι καὶ λαμπάδι ἱλάσκονται. (6.105)

...πιστεύοντας πως είναι αληθινά, όσα παράπονα άκουσε στην Τεγέα από τον Πάνα ο Φειδιππίδης καθοδόν απ' τη Σπάρτη, ίδρυσαν κάτω από την ακρόπολη ιερό του Πανός, και εκεί τον εξευμενίζουν με ετήσιες θυσίες και πυρσοδρομία.

...ὁ μὲν δὴ πρῶτος δραμὼν παραδιδοῖ τὰ ἐντεταλμένα τῷ δευτέρῳ, ὁ δὲ δεύτερος τῷ τρίτῳ· τὸ δὲ ἐνθεῦτεν ἤδη κατ᾽ ἄλλον καὶ ἄλλον διεξέρχεται παραδιδόμενα, κατά περ ἐν Ἕλλησι ἡ λαμπαδηφορίη τὴν τῷ Ἡφαίστῳ ἐπιτελέουσι. τοῦτο τὸ δράμημα τῶν ἵππων καλέουσι Πέρσαι ἀγγαρήιον. (8.98)

....ο μεν πρώτος έφιππος ταχυδρόμος παραδίδει τις εντολές στο δεύτερο και ούτω καθεξής, όπως ακριβώς οι Έλληνες τελούν την πυρσοδρομία στον Ήφαιστο. Αυτή την διαδοχική κούρσα των αλόγων οι Πέρσες καλούν αγγαρεία.

Αριστοφάνους

...ὡς ἢ κάπρον ἐδιώκαθές ποτ᾽ ἢ λαγών, ἢ λαμπάδα ἔδραμες,

ἀνευρὼν ὅ τι νεανικώτατον.

(Σφήκες 1170)

(πες) είτε πως κάπρο κυνήγησες κάποτε, ή λαγό, ή έτρεξες σε πυρσοδρομία,

βρες κατόρθωμα που στους νέους ταιριάζει.

.....

ἡ πόλις ἡμῶν

ὑπογραμματέων ἀνεμεστώθη

καὶ βωμολόχων δημοπιθήκων

ἐξαπατώντων τὸν δῆμον ἀεί,

λαμπάδα δ᾽ οὐδεὶς οἷός τε φέρειν

ὑπ᾽ ἀγυμνασίας ἔτι νυνί.

(Βάτραχοι 1078)

η πόλη γέμισε γραφειοκράτες υπογραμματείς

και πρόστυχους κλέφτες μαϊμούνια λαϊκιστές

μια ζωή απατεώνες του λαού,

μα δεν μπορεί να τρέξει με πυρσό 

κανείς τους τώρα πια απ' την αγυμνασιά.

Θεοφράστου χαρακτήρες, οψιμαθής. (27.8)

...καὶ εἰς ἡρῷα συμβάλλεσθαι τοῖς μειρακίοις λαμπάδα τρέχειν...

και στα ηρώα παραβγαίνει με κοπέλια στην πυρσοδρομία

Ανδοκίδου κατ' Αλκιβιάδου (4.42)

...τυγχάνω νενικηκὼς εὐανδρίᾳ καὶ λαμπάδι καὶ τραγῳδοῖς...

 ...έχω νικήσει σε ανδρικά καλλιστεία, πυρσοδρομία, και αγώνες τραγωδίας...

Πλάτωνος Νόμοι 776b

...γεννῶντάς τε καὶ ἐκτρέφοντας παῖδας, 
καθάπερ λαμπάδα τὸν βίον παραδιδόντας ἄλλοις ἐξ ἄλλων...
...γεννώντας, μεγαλώνοντας παιδιά,
όπως στην πυρσοδρομία ζωή παραδίδουν ο ένας στον άλλο...

Αυτό ανέπλασε ο Λουκρήτιος στο inque brevi spatio mutantur saecla animantium et quasi cursores vitai lampada tradunt σε σύντομο διάστημα αλλάζουν των ζωντανών οι καιροί,  και σαν δρομείς, της ζωής τον πυρσό παραδίδουν. Σχολιάζει και ο Κλήμης Αλεξανδρείας, όπου βρίσκουμε πρώτη φορά τύπο του μεταλαμπαδεύω. Πλάτων μὲν οὖν ἐν τοῖς ἐκτὸς ἀγαθοῖς τάττει τὸν γάμον, ἐπισκευάσας τὴν ἀθανασίαν τοῦ γένους ἡμῶν καὶ οἱονεὶ διαμονήν τινα παισὶ παίδων μεταλαμπαδευομένην. Ο Πλάτωνας λοιπόν στα εξωτερικά αγαθά βάζει το γάμο, επειδή δομεί την αθανασία του ανθρώπινου γένους και την προσωρινή διαμονή μας που μεταλαμπαδεύεται στων παιδιών τα παιδιά μας.

Πολιτεία Α328 (Βενδίδεια στον Πειραιά)

καὶ ὁ Ἀδείμαντος, ἆρά γε, ἦ δ᾽ ὅς, οὐδ᾽ ἴστε ὅτι λαμπὰς ἔσται πρὸς ἑσπέραν ἀφ᾽ ἵππων τῇ θεῷ;

ἀφ᾽ ἵππων; ἦν δ᾽ ἐγώ: καινόν γε τοῦτο. λαμπάδια ἔχοντες διαδώσουσιν ἀλλήλοις ἁμιλλώμενοι τοῖς ἵπποις; ἢ πῶς λέγεις;

οὕτως, ἔφη ὁ Πολέμαρχος. καὶ πρός γε παννυχίδα ποιήσουσιν, ἣν ἄξιον θεάσασθαι: ἐξαναστησόμεθα γὰρ μετὰ τὸ δεῖπνον καὶ τὴν παννυχίδα θεασόμεθα. καὶ συνεσόμεθά τε πολλοῖς τῶν νέων αὐτόθι καὶ διαλεξόμεθα.

και ο Αδείμαντος, άραγε, είπε, δεν γνωρίζετε ότι έφιππη πυρσοδρομία θα γίνει το βράδι προς τιμήν της θεάς; 

έφιππη; είπα εγώ, καινούργιο πράγμα μου ακούγεται, πυρσούς θα δίνουν ο ένας στον άλλο συναγωνιζόμενοι με άλογα; πώς το εννοείς;

έτσι είπε ο Πολέμαρχος, και ολονυκτία θα κάνουν αξιοθέατη, ας σηκωθούμε λοιπόν μετά το δείπνο να την δούμε, θα βρεθούμε εκεί με νέους πολλούς και θα συζητήσουμε.

Από επιγραφές:

Στη Λάρισα τον 1ο αι. π.Χ. μαρτυρούνται νικητές ἀφιππολαμπάδι
.....

...συνεπόμπευσαν δὲ καὶ τὰς πομπὰς καὶ τὰς λαμπάδας ἔδραμον τὰς καθηκούσας· συνεξήγαγον δὲ καὶ τὴν Παλλάδα Φαληροῖ κἀκεῖθεν πάλιν συνεισήγαγον μετὰ φωτὸς μετὰ πάσης εὐκοσμίας, εἰσήγαγον δὲ καὶ τὸν Διόνυσον ἀπὸ τῆς ἐσχάρας εἰς τὸ θέατρον μετὰ φωτὸς καὶ ἔπεμψαν τοῖς Διονυσίοις ταῦρον ἄξιον τοῦ θεοῦ ὃν καὶ ἔθυσαν ἐν τῶι ἱερῶι τῆι πομπῆι (IG II² 1006)

...συνακολούθησαν την πομπή και τις καθιερωμένες πυρσοδρομίες έτρεξαν· συνεξοδήγησαν και το άγαλμα της Παλλάδας Αθηνάς μέχρι το Φάληρο και από εκεί το φέραν πίσω με λαμπάδες και ευκοσμία, εξοδήγησαν και το άγαλμα του Διονύσου από την εστία του βωμού στο θέατρο με λαμπάδες και έστειλαν στα Διονύσια ταύρο άξιο του θεού που θυσίασαν στο ναό για την πομπή.

....

Ἀριστώνυμος Φανίου Ἐλευσίνιος εἶπεν· ἐπειδὴ οἱ ἔφηβοι οἱ ἐπὶ Ἀριστάρχου ἄρχοντος παραγενόμενοι ἐπὶ τὴν θυσίαν καὶ τὸν ἀγῶνα τῶν Αἰαντείων τήν τε πομπὴν συνέπεμψαν τῷ Αἴαντι, ἔδραμον δὲ καὶ τὴν λαμπάδα, ἐποιήσαντο δὲ καὶ ἅμιλλαν τοῖς πλοίοις, ἐποιήσαντο δὲ καὶ τὴν ἐπιδημίαν εὐσχήμονα καὶ ἐν τοῖς λοιποῖς ἀνεστράφησαν εὐτάκτως καθάπερ ἦν αὐτοῖς ἁρμόττον, ἔθυσαν δὲ καὶ τῷ Αἴαντι, ὁμοίως δὲ καὶ τῶι Ἀκληπιῶι· ὅπως οὖν ἁπάντων τούτων ὑπάρχῃ αὐτοῖς ὑπόμνημα παρὰ τοῦ δήμου τοῦ Σαλαμινίων, ἀγαθῇ τύχῃ δεδόχθαι τῇ βουλῇ...ἐπαινέσαι τοὺς ἐφήβους...καὶ τὸν κοσμητὴν ἀυτῶν...καὶ στεφανῶσαι αὐτοὺς χρυσῷ στεφάνῳ κατὰ τὸν νόμον· ( IG II² 1011)

Αριστώνυμος του Φανία Ελευσίνιος είπε· επειδή οι έφηβοι επ' Αριστάρχου επώνυμου αθηναίου άρχοντος παραβρέθηκαν στη θυσία και στα Αιάντεια, και στην πομπή συνακολούθησαν το άγαλμα του Αίαντα, έτρεξαν και τον πυρσό, έκαναν και τον ναυτικό αγώνα, και η παραμονή τους ήταν κόσμια και στα υπόλοιπα συμπεριφέρθηκαν φρόνιμα όπως τους ταίριαζε, θυσίασαν και στον Αίαντα, ομοίως και στον Ασκληπιό· καλώς έχει αποφασιστεί απ' τη βουλή...να επαινέσει τους εφήβους...και τον κοσμητή τους...και να τους στεφανώσουν με χρυσό στεφάνι, όπως συνηθίζεται· 

....

σε τοίχο τουρκικού σπιτιού στο χωριό Βαρβάσι της Χίου, κοντά στον ποταμό Παρθένη

βρέθηκε το παρακάτω επιτύμβιο επίγραμμα (CIG 2237, Χιακά Βλαστού)

ἕβδομον εἰς δέκατόν τε βίου λυκάβαντα περῶντα

Μοῖρά με πρὸς θαλάμους ἅρπασε Φερσεφόνας.

λαμπάδα γὰρ ζωᾶς με δραμεῖν μόνον ἤθελε δαῖμων,

τὸν δὲ μακρὸν γήρως οὐκέτι θεῖν δόλιχον·

ἄρτι δ’ ἐφηβείαις θάλλων Διονύσιος ἀκμαῖς

καὶ σελίσιν Μουσῶν ἤλυθον εἰς Ἀΐδαν.

ἀλλὰ πάτερ μᾶτέρ τε προλείπετε πικρὸν ὀδυρμόν·

τέρμα γὰρ εἴς με βίου Μοῖρ’ ἐπέκρανε τόδε.

Στα δεκαεφτά της ζωής το λυκόφως περνώντας 

 για Περσεφόνης θαλάμους με άρπαξε η Μοίρα.

Ήθελε ο θεός πυρσό της ζωής μόνο να τρέξω,

δόλιχο να μην κάνω, μακρινά γηρατειά.

Μόλις που άνθιζα από νιάτα και σελίδες Μουσών 

ο Διονύσιος ήρθα στον Άδη.

Μα πατέρα, μητέρα να σας λείπει η λύπη κι η πίκρα·

στης ζωής το τέρμα με έφερε η Μοίρα.