Ξώρηγας και Προαίσθημα (Elfking and Presentiment)

Carl Gottlieb Peschel

 (en.wiki. Der Erlkönig—de: Erlkoenig (Ballade)

(Lyrics: Goethe 1782, music: Schubert 1815 /orchestration: Berlioz

singing: Thomas Quasthoff, conducting: Claudio Abbado) 
(in video piano score transcribed by Liszt)
(μουσική ανάλυση από την Ιωάννα Σατραζάμη)
(violin caprice by Heinrich Ernst) (another composition by Carl Loewe)

                                     
                                       

Wer reitet so spät durch Nacht und Wind? 

Ποιός ιππεύει τόσο αργά μέσα από νύχτα κι αγέρα;

Es ist der Vater mit seinem Kind;

Είναι ο πατέρας με το παιδί του·

Er hat den Knaben wohl in dem Arm,

Έχει τ' αγόρι καλά στην αγκαλιά

Er faßt ihn sicher, er hält ihn warm.

Το σφίγγει ασφαλές, το κρατάει ζεστό

Mein Sohn, was birgst du so bang dein Gesicht?

Γιέ μου, τί κρύβεις τόσο ανήσυχος το πρόσωπό σου;

Siehst, Vater, du den Erlkönig nicht?

Δεν βλέπεις πατέρα τον Ξωβασιλιά;

Den Erlenkönig mit Kron und Schweif? 

Τον Ξωβασιλιά με κορώνα και ουρά;

"Mein Sohn, es ist ein Nebelstreif.

Γιέ μου, αυτό είναι ομίχλης ταινία

Du liebes Kind, komm, geh mit mir!

Σύ γλυκό παιδί, έλα, πάε μαζί μου

Gar schöne Spiele spiel' ich mit dir;

πολύ ωραία παιχνίδια θα παίξω μαζί σου

Manch bunte Blumen sind an dem Strand,

Μερικά πολύχρωμα άνθη είν' στην ακτή.

Meine Mutter hat manch gülden Gewand.

Η μάνα μου έχει κάμποση χρυσή στολή.

Mein Vater, mein Vater, und hörest du nicht,

Πατέρα μου, πατέρα, και δεν αφουγκράς,

Was Erlenkönig mir leise verspricht? 

τί ο Βασιλιάς των Σκλήθρων μου τάζει σιωπηλά;

Sei ruhig, bleibe ruhig, mein Kind;

Να 'σαι ήρεμο, μείνε ήσυχο, παιδί μου

In dürren Blättern säuselt der Wind.

σε ξερά φύλλα θροΐζει ο αγέρας.

Willst, feiner Knabe, du mit mir gehen?

Θέλεις, ωραίο αγόρι, με μένα να πας;

Meine Töchter sollen dich warten schön;

Οι κόρες μου εσένανε γλυκά καρτερούν 

Meine Töchter führen den nächtlichen Reihn,

Της νύχτας τον χορό αυτές οδηγούν

Und wiegen und tanzen und singen dich ein.

κουνιούνται, χορεύουν και εσέ νανουρούν

Mein Vater, mein Vater, und siehst du nicht dort,

Πατέρα μου, πατέρα, και δεν βλέπεις εκεί,

Erlkönigs Töchter am düstern Ort?

του Ξώρηγα τις κόρες σε θέση σκοτεινή;

Mein Sohn, mein Sohn, ich seh' es genau:

Παιδί μου, παιδί μου, το βλέπω εμφανές:

Es scheinen die alten Weiden so grau 

στράφτουν οι γέρικες ιτιές γκριζωπές

Ich liebe dich, mich reizt deine schöne Gestalt;

Σ' αγαπώ, με ερεθίζει η καλή σου μορφή

Und bist du nicht willig, so brauch ich Gewalt. 

κι αν δεν είσαι πρόθυμος, βία χρειάζομ' ορμή

Mein Vater, mein Vater, jetzt faßt er mich an!

Πατέρα μου, πατέρα, τώρα μ' αγγίζει αυτός!

Erlkönig hat mir ein Leids getan! 

Τo Αρχιξωτικό μού 'χει κάνει κακό!

Dem Vater grauset's, er reitet geschwind,

Τρομάζει ο πατέρας, ιππεύει γοργά

Er hält in Armen das ächzende Kind,

κρατά στην αγκαλιά το παιδί που βογγά

Erreicht den Hof mit Müh' und Not;

Φτάνει στην αυλή με κόπο κι ανάγκης καημό

In seinen Armen das Kind war tot.

Στα χέρια του ήταν το παιδί του νεκρό

~~~~

((animation: 
Ben Zelkowicz (video), Georg Weidenbach, Collins Abbot White))

άλλες μεταφράσεις

Ζαν Μορεάς,  Το εξωτικό: Ποιός τα μεσάνυχτα καβαλικεύει;

Γεώργιος Βιζυηνός,  Άλφος: Ποιός λάμνει έτσι ξώρας στα σκότη, στ' αγριοκαίρι;

Για το βάλλισμα/μπαλάντα του Γκαίτε ο γερμανομαθής Βιζυηνός κρίνοντας όσους τον είπαν εξωτικό ή βουρκόλακα, όπως λέει, τον μεταφράζει Άλφο, από το elf, ξωτικό στα αγγλικά, γερμανικά, ολλανδικά, και alf, alv, alb, alp σε άλλες τευτονικές γλώσσες και διαλέκτους, που πιθανόν να σήμαινε λευκό πνεύμα (λατ. albus, αρχ.ελλ. ἀλφός· alphos, αλφισμός, Αλφιτώ, Alphito, "Αλευρού", αρχαία λάμια, μπαμπούλας). Ξώρηγας και ο Alberich, alber + rex του Νιμπελούγκεν, ενώ Albtraum ("ξώνειρο") ο εφιάλτης.

Ο Ερλκένιχ είναι παράφραση και δάνειο στα γερμανικά προϋπάρχοντος δανέζικου μύθου αποτυπωμένου αρχικά στο ανώνυμο ποίημα Elverskud, 1739 (Elf-shot)/Herr Oluf han rider, (Master Oluf he rides), μεταφρασμένο το 1778 από τον Johann Herder σε Erlkönigs Tochter (Elfking's daughter). Εκεί τον κακό ρόλο έπαιζε του Ξώρηγα η κόρη "Elverkongens Datter", (Elfenkönigs Tochter), στέλνοντας θανατικό στον Όλoφ επειδή αρνήθηκε να χορέψει στο δάσος μαζί της ενώ πήγαινε στον γάμο του—επιγάμιος φθόνος και γαμήλια πίστη μέχρι θανάτου...τώρα κάνουμε και μπάτσελορ, άνευ συζύγου προγαμιαίο χορό—Ένας λόγος που αντί για Elf-könig επιλέχτηκε ο τύπος Erl-könig ήταν για να συνδεθούν τα βόρεια ξωτικά, όπως σε μας οι Δρυάδες, με δέντρα, τις σκλήθρες/σημύδες, eng. alders, fr. aulnes, ger. Erlen, dan. elle. (περισσότερα en.wi.Erlking)

Λέγεται πως ο Γκαίτε εμπνεύστηκε τη μπαλάντα διανυκτερεύοντας στο πανδοχείο Πράσινο Έλατο στην Ιένα της Θουριγγίας. Τότε είδε σκιά να καλπάζει στη νύκτα, και το πρωί έμαθε πως αγρότης από το Κούνιτς πήγαινε τον γιο του στον γιατρό του Πανεπιστημίου. Γι' αυτό και σε αυτή την διαδρομή, σε όχθη του ποταμού Ζάαλε, είναι στημένο άγαλμα του Ερλκαίνιχ· στο δεξί χέρι κανονικά κρατάει σπαθί, άλλα γνωστοί άγνωστοι, ίσως παιδιά εκδικητές, του το αφαιρούν· έπρεπε βέβαια να συνυπήρχε ο καβαλάρης πατέρας.

Νύχτα, λοιπόν, της 22ας Ιουλίου του 1782 στη Βαϊμάρη, δίπλα στο κάστρο Τίφουρτ, στις όχθες του ποταμού Ιλμ της Θουριγγίας, πρωτοπαρουσιάζει ο Γκαίτε τον Ξωβασιλιά εντάσσοντάς το ως εισαγωγή σε Singspiel, ("θεατρωδία", γερμανική όπερα), με τον τίτλο Die Fischerin, Η ψαρού. Η Dortchen/Δωροθέα, που το τραγουδά, κόρη ενός ψαρά, αρραβωνιάζεται τον επίσης ψαρά Niklas. Επειδή πεθερός και γαμπρός αφοσιώνονται στην ψαρική παραμελώντας την Δωροθέα, εκείνη αποφασίζει να σκηνοθετήσει τον πνιγμό της. Με φανούς μες στη νύχτα την αναζητούν και ευτυχώς εμφανίζεται. Όλα αυτά σε μουσική και ερμηνεία από την συνθέτρια και τραγουδίστρια Corona Schröter, στον ρόλο της Ντόρτχεν. Γερμανικό διαφημιστικό της παραποτάμιας όπερας, και μερικοί στίχοι:

Wer soll Braut sein? Ποιά θα πρέπει νύφη να γίνει;

Eule soll Braut sein. Η κουκουβάγια νύφη πρέπει να γίνει

Eule sprach Η κουκουβάγια μίλησε

Hinwieder zu ihnen zu beiden: ξανά και στους δυο μαζί:

Ich bin eine sehr gräßliche Frau, Εγώ είμαι μια πολύ κακιά γυναίκα,

Mag die Braut nicht sein.. Δεν μ' αρέσει η νύφη να γίνω...
~~~~

Διάφορες εκδοχές και ερμηνείες

1. Ρομαντική μεταφυσική περιόδου Sturm und Drang, Θύελλα και Ορμή, λαϊκή παράδοση, υποκειμενισμός και συναίσθημα απέναντι στον ανερχόμενο διαφωτισμό και ορθολογισμό της  μέσης ηλικίας με το μοτίβο της ενόρασης, χάρισμα που εμφανίζεται συνήθως σε παιδιά και γέρους. Των ορθολογιστών το μυαλό αγνοεί τέτοια αλλόκοτα, γι' αυτό και ο πατέρας δεν τον βλέπει. Αυτή η πρωτόγονη ερμηνεία βαραίνει περισσότερο στην εποχή του 1780, όταν περισσότερος κόσμος πίστευε σε υπερφυσικές οντότητες. Πάντως στην εποχή μας, ο Erlking έγινε Erkling στον Χάρη Πότερ. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις ξωτικές παραδόσεις, που αναφέρει και ο Βιζυηνός: κλέπτουσι τα καλλίμορφα των ανθρώπων τέκνα και εγκλείοντες αυτά εντός των πλήρων χρυσού και αδαμάντων υπογείων αυτών κατοικιών, τα περιποιούνται μετά της μεγίστης στοργής και συμπαθείας. Μόνον εάν συμβεί να επανακτήσωσιν οι υπερευτυχείς γονείς το αρπαγέν τέκνον των, τότε μόνον, νεμεσούντες κατά τούτων, το θανατώνουσι. Ή το παιδί έχει απαχθεί, και ο πατέρας για το καλό του δεν πρόκειται να το ξαναδεί, άρα πέθανε για αυτόν μεταφορικά, ή το πήρε πίσω και τον εκδικήθηκαν. 

2. Επιθανάτιο παραλήρημα, αγγελόσκιαγμα: επιδεινώνεται η υγεία του παιδιού τα μεσάνυχτα και το τρέχει ο πατέρας με το άλογο στο γιατρό. Κατά τη διαδρομή εκδηλώνει το παιδί το ύστατο παραλήρημα/ντελίριο γνωρίζοντας ήδη για τον Ξωβασιλιά από παραμύθια της γιαγιάς ότι εμφανίζεται ως προάγγελος θανάτου. Μέσα στην ένταση σκηνοθετεί υποσυνείδητα τις τελευταίες του στιγμές. Ο πατέρας προσπαθεί να το αρνηθεί.

3. Σκέψεις για σκηνοθετημένο θάνατο προσώπου που θεωρεί ότι παραμελείται, και ζητά περισσότερη προσοχή και αγάπη. Και το πρόσωπο αυτό αισθάνεται δικαίωση ακούγοντας την μπαλάντα και το τέλος της, "στό 'λεγα εγώ, δεν με πρόσεξες". Αυτή είναι η περίπτωση της Δωροθέας, που αγνοείται από την κριτική. Ο Ξωβασιλιάς ερμηνεύεται αυτόνομα από το αρχικό του συγκείμενο.

4. Παιδική κακοποίηση από παιδεραστή: τα γλυκόλογα κορυφώνονται στο ich liebe dich, mich reizt deine schöne Gestalt, σ' αγαπώ, με ερεθίζει/προκαλεί/εξάπτει η καλή σου μορφή! Ζαν Μορεάς: Μ' αρέσει η όψη σου, χρυσό μου αστέρι! Βιζυηνός: σε αγαπώ, μ' ανάφτουν οι ομορφιές σου, αγόρι! Από τη μία ζαχαρόλογα και υποσχέσεις του παιδοκακοποιού, και από την άλλη η αρχική γονεϊκή άρνηση, "ιδέα του είναι και παιδικές φαντασίες".

Παρένθεση: το ευρύτερο θέμα της παιδικής καταπίεσης και των σχέσεων παιδιού και ενηλίκου εμβαθύνει η περίπλοκη ταινία Δράκος με πρωταγωνιστή τον Τζον Μάλκοβιτς, The Ogre, film 1996, (excerpts a, b, c, d) βασισμένη στο μυθιστόρημα Δράκος/Le Roi des aulnes/The Erlking 1970 του Μισέλ Τουρνιέ. Ο γάλλος Αμπέλ Τιφόζ* με αγάπη/εμμονή για τα παιδιά και τα ζώα, και καταπιεσμένο, εφιαλτικό ανήλικο παρελθόν κατηγορείται άδικα για βιασμό ενός κοριτσιού. Τότε ξεσπά ο πόλεμος και τον στέλνουν στην πρώτη γραμμή, όπου αιχμαλωτίζεται από τους γερμανούς που τον στέλνουν στην Ανατολική Πρωσία, δίπλα στο εξοχικό του Γκαίρινγκ. Εκεί ενθουσιασμένος βοηθά στην στρατολόγηση και εκπαίδευση της χιτλερικής νεολαίας, κρέας για τα κανόνια· Tiffauges* γαλλική πόλη όπου έγιναν παιδοκτονίες τον 15ο αιώνα. Η ταινία κλείνει με τον Άβελ σε βάλτο να κουβαλάει στους ώμους του ένα εβραιόπουλο. Γίνεται και ένας παραλληλισμός μεταξύ του τεκνοφόρου καβαλάρη πατέρα και του Αγίου Χριστοφόρου, που σε ποτάμι κουβάλησε τον Χριστό. Pédophore, la phorie - Male Maternity in Michel Tournier's: Le Roi Des Aulnes· ο Αβελ φέρει το σύνδρομο του μητρικού πατέρα. Good and evil as human possibilities in Michel Tournier’s Le Roi des Aulnes. Τέλος, ο Τουρνιέ έχει πει πως για κάθε γαλλάκι που μάθαινε γερμανικά ο Ερλκένιχ συμβόλιζε την ίδια τη Γερμανία.

5. Ξώνειρο..."και λουσμένο στον ιδρώτα το παιδί ξύπνησε"...από τον εφιάλτη ανηλίκου με φοβίες και δυσκολία πατρικής επικοινωνίας. Ένας αμερικάνος ψυχοθεραπευτής το ονόμασε σύνδρομο του Ξωβασιλιά με διαταραχές ύπνου και πατρική πείνα.  James M. Herzog, (1980). Sleep disturbances and father hunger in 18- to 20-month-old boys: The Erlkoenig-Syndrome. (google book)

Παρένθεση: ψυχανάλυση του γερμανικού ρομαντισμού από τον Kenneth Scott Calhoon (1992) Fatherland: Novalis, Freud, and the Discipline of Romance (και οι αρχές της ρομαντικής ιδέας) με κεφάλαιο The Politics of Infanticide: Goethe's "Erlkonig (η πολιτική ιδεολογία της παιδοκτονίας)  (google book) (summary) σελ. 170, φροϋδικό unheimlich/ανοίκειο, όταν ξενίζει, τρομάζει, μας "κάνει κακό"  κάτι που μέχρι πρότινος ήταν οικείο, σελ. 171,  άγχος ευνουχισμού από την αρχαϊκή φαλλική μητέρα πρότεινε ο Jean Bellemin-Noël, επειδή του τάζει όλο κοριτσίστικα πράγματα, λουλούδια, χρυσά ρούχα, χορούς, και νανουρίσματα.

6. Αδυναμία επικοινωνίας γονιού που πιστεύει ότι κάνει το σωστό, ή έχει επίσης ψυχανεμιστεί κάτι κακό, αλλα το απωθεί, το αρνείται, δεν θέλει να το σκέφτεται. Π.χ. σε "καλή οικογένεια" ενώ ο έφηβος δίνει μηνύματα με τον τρόπο του ότι κάτι δεν πάει καλά, ο γονιός τα παραβλέπει, "εμένα το παιδί μου είναι καλό, πάει καλά", έχει μείνει σε μια προηγούμενη εποχή του παιδιού. Ο δραματικός διάλογος και στα δύο ποιήματα είναι πιο σκληρός από το τελικό αποτέλεσμα.

7. Δικαίωση αυτόνομης παιδικής ανάπτυξης και ταχείας ωρίμανσης. "Αυτός που τα πιστεύει, αυτός και τα παθαίνει". Το παιδί έπαθε ό,τι έπαθε επειδή παρέμεινε παιδί, ανώριμο, σφιχτά στην αγκαλιά, στα "παραμύθια" τα παλιά, και στις φοβίες που "προφυλάσσουν'' από την συναισθηματική αυτονόμηση. 

Το Εξωτικό της Β' Λυκείου προτείνει τον Ερλκένιχ να διαβαστεί με τον τραγούδι Του Νεκρού Αδελφού, τον Τυφλός Βασιλιά του Ludwing Uhland, και την Νύχτα του Όσσιαν· κάπως πιο κοντά είναι ο Ξυλοκόπος του Μαρτζώκη, αλλά το ακριβώς παράλληλο ποίημα στον Ξώρηγα είναι του αμερικάνου ρομαντικού William Cullen Bryant το

Presentiment (1837) Προαίσθημα



Oh father, let us hence—for hark, Ω πατέρα, ας φύγουμε από δω—γιατί άκου
A fearful murmur shakes the air. Φρικτό μουρμουρητό δονεί τον αέρα
The clouds are coming swift and dark:— Τα νέφαλα έρχονται γοργά, σκοτεινά—
What horrid shapes they wear!Τί απαίσιες μορφές που φορούν!
A winged giant sails the sky;Φτερωτός γίγαντας πλέει στα ουράνια
Oh father, father, let us fly!"Ω πατέρα, να φύγουμε!


"Hush, child; it is a grateful sound, Σώπα παιδί μου· ευχάριστος είναι ήχος
That beating of the summer shower; Ο χτύπος καλοκαιριάτικης βροχής
Here, where the boughs hang close around, Εδώ που τα κλαδιά κρέμονται γύρω κοντά μας
We'll pass a pleasant hour, Θα περάσομεν εύθυμην ώραν
Till the fresh wind, that brings the rain, Ωσότου ο δροσός αγέρας που φέρνει βροχή
Has swept the broad heaven clear again."  Θα 'χει σκουπίσει τον πλατύ ουρανό ξανά καθαρό


"Nay, father, let us haste—for see, Όχι, πατέρα ας βιαστούμε—γιατί δες,
That horrid thing with horned brow,—Eκείνο το απαίσιο κερατόφρυδο πράγμα— 
His wings o'erhang this very tree, Tα φτερά του κρέμονται πάνω απ' το ίδιο το δέντρο μας, 
He scowls upon us now; αγριοκοιτά απάνω μας τώρα
His huge black arm is lifted high; το πελώριο μαύρο του μπράτσο σηκώνει ψηλά·
Oh father, father, let us fly!" Ω πατέρα, ν' αποδράσουμε!


"Hush, child;" but, as the father spoke, "Σώπασε παιδί μου·" μα μόλις ο πατέρας μίλησε
Downward the livid firebolt came, προς τα κάτω η χλωμή φωτοβολίδα έφτασε,
Close to his ear the thunder broke, κοντά στ' αυτί του έσκασε ο κεραυνός,
And, blasted by the flame, και τιναγμένο απ' τη φωτιά
The child lay dead; while dark and still, τ' αγόρι στρώθηκε νεκρό· ενώ σκοτάδι και σιωπή
Swept the grim cloud along the hill. γλύστρησε το κακό νέφαλο προς το λόφο

8. Σκοτεινή πλευρά της φύσης, αυτό που συμβολίζει και ο Ερλκαίνιχ και οι λοιπές χλωμές ξωτικές ιστορίες: ανθρωπομορφία φυσικών φαινομένων και καταστροφών/ θεομηνιών. Ένας κεραυνός με γονεϊκή αμέλεια οδηγεί στο ίδιο θανατικό του παιδιού αποτέλεσμα. Ξανά εδώ οι ίδιες συμβολιστικές ερμηνείες: αδυναμία επικοινωνίας και αυτονομίας· ενώ το παιδί προαισθάνεται το κακό δεν φεύγει μόνο του, περιμένει την άδεια του γονιού.

Υ.Γ.

Όλα αυτά διαβάζονται διασκευαζόμενα και ανάποδα με το πέρασμα των ηλικιών: ο γέρος άρρωστος γονιός προειδοποιεί,  προαισθάνεται το κακό, και τα παιδιά του λεν πως ιδέα του είναι. Αντιστροφή της δεύτερης ερμηνείας και μελοποίηση/διασκευή της μετάφρασης του Ζαν Μορεάς στα http://melidonismata.blogspot.gr/2013/01/erlkonig-greek-version.html