Θεωροὶ ἐν φανοῖς μετατρέχοντες ἄσβεστον πῦρ

ή, αλλιώς, αυτά που θα μπορούσαν να εμπνεύσουν σε εμάς την ιδέα πριν την ολλανδο-γερμανική κατασκευή της.

Θεωροί, theoroi, απεσταλμένοι, πρεσβευτές της πόλης, διοργανώτριας των αγώνων προς τα υπόλοιπα προσκεκλημένα ελληνικά κράτη· σε κάθε πόλη που πήγαιναν τους υποδέχονταν οι θεωροδόκοι, theorodokoi, δωρικά: θεαροί, θεαροδόκοι. Εθιμοτυπική διαδικασία αναγγελίας ή επαγγελίας, όπως λέγαν, των αγώνων. Κατόπιν στέλναν οι συμμετέχουσες πόλεις τους δικούς τους θεωρούς, αντιπροσώπους. Το στοιχείο που θα μπορούσε να είχε εμπνεύσει είναι οι επιγραφικές λίστες των θεωροδόκων, πηγή γνώσης της πολιτικής γεωγραφίας του ελληνικού κόσμου. Οι μεν κατάλογοι των ολυμπιονικών, από μεταγενέστερους συγγραφείς, απλώς μας λένε ποιός νίκησε, ενώ οι επιγραφές των θεωροδόκων, έστω και αποσπασματικά σωσμένες, λένε ποιός συμμετείχε, ποιό τοπωνύμιο θεωρείται ελληνικός οικισμός. Ένας εκτενής τέτοιος κατάλογος αφορά τα Επιδαύρια ή Ασκληπιεία, αγώνες μετά το 365 π.Χ. με δυο διαδρομές, στην πρώτη οι θεωροί από την Επίδαυρο κατευθύνονται βόρεια προς Μακεδονία και Θράκη, στη δεύτερη προς Ήπειρο και Μεγάλη Ελλάδα. Ένας παρόμοιος όρος με τους θεωρούς είναι οι σπονδοφόροι, που αναγγέλουν σε κάθε πόλη την εκεχειρία.

Πάμε τώρα στα της φωτιάς· στους Γερμανούς που ήθελαν κάτι εντυπωσιακό στον τρόπο αφής τη λύση έδωσε ο Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, διεθυντής του μουσείου στην Ολυμπία, που γνώριζε το παρακάτω από τους Βίους του Πλουτάρχου, Νουμάς 9.5.

ἐπεί τοι τῆς Ἑλλάδος ὅπου πῦρ ἄσβεστόν ἐστιν, (ὡς Πυθοῖ καὶ Ἀθήνησιν), οὐ παρθένοι, γυναῖκες δὲ πεπαυμέναι γάμων ἔχουσι τὴν ἐπιμέλειαν· ἐὰν δὲ ὑπὸ τύχης τινὸς ἐκλίπῃ, καθάπερ Ἀθήνησι μὲν ἐπὶ τῆς Ἀριστίωνος λέγεται τυραννίδος ἀποσβεσθῆναι τὸν ἱερὸν λύχνον, ἐν Δελφοῖς δὲ τοῦ ναοῦ καταπρησθέντος ὑπὸ Μήδων, περὶ δὲ τὰ Μιθριδατικὰ καὶ τὸν ἐμφύλιον Ῥωμαίων πόλεμον ἅμα τῷ βωμῷ τὸ πῦρ ἠφανίσθη, οὔ φασι δεῖν ἀπὸ ἑτέρου πυρὸς ἐναύεσθαι, καινὸν δὲ ποιεῖν καὶ νέον, ἀνάπτοντας ἀπὸ τοῦ ἡλίου φλόγα καθαρὰν καὶ ἀμίαντον. ἐξάπτουσι δὲ μάλιστα τοῖς σκαφείοις, ἃ κατασκευάζεται μὲν ἀπὸ πλευρᾶς ἰσοσκελοῦς ὀρθογωνίου τριγώνου κοιλαινόμενα, συννεύει δ' εἰς ἓν ἐκ τῆς περιφερείας κέντρον. ὅταν οὖν θέσιν ἐναντίαν λάβῃ πρὸς τὸν ἥλιον, ὥστε τὰς αὐγὰς πανταχόθεν ἀνακοπτομένας ἀθροίζεσθαι καὶ συμπλέκεσθαι περὶ τὸ κέντρον, αὐτόν τε διακρίνει τὸν ἀέρα λεπτυνόμενον, καὶ τὰ κουφότατα καὶ ξηρότατα τῶν προστιθεμένων ὀξέως ἀνάπτει κατὰ τὴν ἀντέρεισιν, σῶμα καὶ πληγὴν πυρώδη τῆς αὐγῆς λαβούσης. 

Και στην Ελλάδα που πυρ άσβεστο υπάρχει, όπως στους Δελφούς και την Αθήνα, όχι παρθένες, όπως οι Εστιάδες στη Ρώμη, μα χήρες έχουν την επιμέλεια της φωτιάς· και αν κατά τύχη σβήσει, (όπως στην Αθήνα επί Αριστίωνα του τυράννου, ή στους Δελφούς όταν έκαψαν οι Πέρσες τον ναό, ή στα Μιθριδατικά και τους Ρωμαϊκούς εμφυλίους), λένε ότι δεν πρέπει από άλλη φωτιά να ανάψει ξανά, αλλά από τον ήλιο, νέα, καθαρή και αμόλυντη. Την ανάβουν μάλιστα με κάτοπτρα που κατασκευάζονται κοιλαινόμενα στην πλευρά ισοσκελούς ισοσκελούς ορθογωνίου τριγώνου, και συγκλίνουν από την περιφέρεια στο κέντρο. Όταν λοιπόν τεθούν ενάντια στον ήλιο, οι ανακλώμενες ακτίνες από παντού συναθροίζουν το φως, αραιώνουν τον αέρα, και τα ελαφρά και ξηρά προσανάμματα κατά την πίεση αναφλέγονται.

Πρόκειται λοιπόν για άσβεστη φλόγα, ἱερὸν πῦρ, που τηρούσαν σε τόπους λατρείας και στο πρυτανείο κάθε πόλης. Άσβεστον πυρ και αιώνιον, βέβαια, στη χριστιανική ορολογία είναι η κόλαση, δεν ξέρω αν άλλαξε σκοπίμως η έννοια, πάντως συχνότερη ονομασία πρέπει να ήταν το αθάνατον πυρ, ignis immortalis. Στους Δελφούς ενεπίγραφος όρκος αναφέρει: εὐορκοῦντι μέν μοι εἴη πολλὰ καὶ ἀγαθά· ἐφιορκοῦντι δὲ Θέμις καὶ Ἀπόλλων Πύθιος καὶ Λατὼ καὶ Ἄρτεμις καὶ Ἑστία καὶ πῦρ ἀθάνατον καὶ θεοὶ πάντες καὶ πᾶσαι κακίστωι ὀλέθρωι τὴν σωτηρίαν μοι ἀφέλωσιν. Μάλιστα έτσι γίνεται και μια σύνδεση με όσα έλεγε ο Ερντογάν για τη φλόγα στον Όλυμπο της Λυκίας. Κατά τον Αντίγονο από την Κάρυστο στην  Συναγωγή παραδόξων ιστοριών, 182: περὶ δὲ πυρὸς Κτησίαν φησὶν ἱστορεῖν, ὅτι περὶ τὴν τῶν Φασηλιτῶν χώραν ἐπὶ τοῦ τῆς Χιμαίρας ὄρους ἐστὶ τὸ καλούμενον ἀθάνατον πῦρ. Και τέλος, όσον αφορά την παρθενία ή χηρεία των ιερειών της φλόγας, πρακτικότεροι σε αυτό το σημείο οι Έλληνες από τους Ρωμαίους· άσε την παρθένα να ζήσει τη ζωή, και δώσε στη χήρα αξίωμα που ταιριάζει στην εμπειρία της.

Πάμε τώρα στην μεταφορά της φλόγας· για τα νέα ελληνικά, η λαμπαδ-η-δρομία ή λαμπαδ-ο-δρομία, (αρχαιότερο, απλώς, συνδετικό φωνήεν το -η- του -ο-) είναι η γενική ονομασία.  Πυρσοδρομία προτείνω για τους αρχαίους αθηναϊκούς αγώνες δρόμου, τα λαμπαδηδρόμια ή λαμπάδες. Για την ολυμπιακή λαμπαδηδρομία ακριβέστερο είναι η ολυμπιακή μεταλαμπάδευση της φλόγας. Λαμπαδοφορία, πυρσοφοφορία ή δαδοφορία ταιριάζει για την παρέλαση, πομπή, που οι αρχαίοι ονόμαζαν φαναί πλ. του φανή, φανός, ἐς φανάς γε Βακχίου, Ιων Ευριπίδη. Ιερατικό αξίωμα στα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν η δᾳδουχία που ἐδᾳδούχει ο δᾳδοῦχος. Δᾳδαφόριος, τέλος, ήταν ο δεύτερος μήνας του δελφικού ημερολογίου. Και στις νεότερες δελφικές εορτές του Σικελιανού και της Εύας Πάλμερ το 1927 και '30 αναφέρονται λαμπαδηδρομίες.

Τέλος και δίδαγμα: η ιδέα της φλόγας ήρθε πρώτα στους Ολλανδούς και Γερμανούς, γιατί βρίσκονταν πιο κοντά στο παγανιστικό, ειδωλολατρικό τους παρελθόν από εμάς. Εκεί που εμείς σκεφόμασταν τελετουργικά να αναβιώσουμε ξεχασμένες ιστορίες, αυτοί ήδη κάναν κοσμικές λαμπαδοφορίες, λ.χ. οι Γάλλοι έτσι γιόρταζαν και γιορτάζουν τη μέρα της Βαστίλης, retraite aux flambeaux, ο Κάρλ Ντιμ, ο εμπνευστής της ολυμπιακής μεταλαμπάδευσης, με λαμπαδοφορία γιόρτασε τα γενέθλιά του μαζί με αθλητικούς αγώνες ήδη από το 1922. Torchlight parade, φαίνεται να είναι παραδοσιακό έθιμο στη δυτική Ευρώπη και τις αποικίες της. Και o δεύτερος λόγος: πολλοί Έλληνες που έχουν παρόμοιες ιδέες, όπως ο Σικελιανός, σκέφτονται ιδεαλιστικά και αντιτουριστικά, ώστε για κάθε Σικελιανό που θα προσπερνά "κοσμικά πανηγυράκια", θα παραμονεύει ένας Γκέμπελς να αρπάξει την ευκαιρία να "εντυπωσιάσει" τον λαό.