Σχολικές αναμνήσεις απ' την ελληνιστική Αίγυπτο

ΕΝΑ ΑΡΧΑΙΟ ΓΡΑΜΜΑΤΑΚΙ

Αθήναι, 23 Δεκεμβρίου 1939

Αγαπητά μου

Οι αρχαίοι έγραφαν σε φύλλα παπύρου: συγγράμματα, έγγραφα, γράμματα, τα πάντα. Πολλοί από τους παπύρους αυτούς έχουν διασωθεί και βρίσκονται στις βιβλιοθήκες ή μουσεία. Κι οι σοφοί, οι φιλόλογοι, οι παλαιογράφοι, οι παπυρολόγοι προσπαθούν να τους διαβάσουν – με πολλούς κόπους, εννοείται, γιατί οι περισσότεροι είναι φθαρμένοι από τον καιρό και δυσανάγνωστοι. Αλλά πόσο πλούσια ανταμείβονται αυτοί οι κόποι! Πόσα αρχαία αριστουργήματα τα ξέρουμε μόνο επειδή έτυχε να βρεθούν αντίγραφά τους σε παπύρους! Και πόσα μάθαμε για τη δημόσια και την ιδιωτική ζωή των παλαιών εκείνων καιρών και για τη γλώσσα ακόμα διάφορων περιόδων, από έγγραφα και γράμματα σε παπύρους! Περίεργα τα περισσότερα και από πολλές απόψεις διδακτικά.

Κι ανάμεσα στα γράμματα υπάρχει κι ένα μικρό που μας ενδιαφέρει ξεχωριστά. Γιατ’ είναι γραμμένο από δυο μεγάλα κάπως κορίτσια σε δυο μικρότερα – Αιγυπτιοπούλες της εποχής των Πτολεμαίων, του 250 να πούμε προ Χριστού. Ιδού το ιστορικό: Η Απολλωνία και η Εύπους, τα μεγάλα κορίτσια,  17 – 18 χρονών, με την άρρωστη μητέρα τους, πήγαν σε κάποια πόλη – ή σε κάποια εξοχή – αφήνοντας στην πατρίδα τους, στο πατρικό τους, το Ράσιον και το Δημάριον, 14 - 15 χρονών (τα ονόματα των μικρών κοριτσιών ήταν τότε ουδέτερα όπως και σήμερα στα νησιά μας, το Μαρουδιό, το Λενιό) και τα πολύ πιο μικρά τους αδερφάκια  Τιτόαν και Σφαίρον. Μια μέρα οι μεγάλες παίρνουν πένα και χαρτί (πάπυρο) και γράφουν στις μικρότερες τα ακόλουθα:

«Ἀπολλωνία καὶ Εὔπους Ῥασίῳ καὶ Δημαρίῳ ταῖς ἀδελφαῖς χαίρειν. Εἰ ἔρρωσθε εὖ ἐρρώμεθα δὲ καὶ αὐταί. Καλῶς δὲ ποιήσεις τοῖς ἱεροῖς λύχνον ἅπτουσα καὶ ἐκτινάσσουσα τὰ προσκεφάλαια. Φιλομάθι δὲ καὶ μὴ λυποῦ περὶ τῆς μητρός· ἤδη γὰρ κομψῶς ἔχι. Προσδέχεσθε δὲ ἡμᾶς. Ἔρρωσθε. Καὶ μὴ παῖζε ἐν τῇ αὐλῇ, ἀλλὰ ἔσω εὐτάκτει· ἐπιμέλου δὲ Τιτόας καὶ Σφαίρου». http://aquila.zaw.uni-heidelberg.de/hgv/77953  http://papyri.info/ddbdp/p.athen;;60 

Ή όπως θα έγραφαν σήμερα:

«Η Απολλωνία και η Εύπους στο Ράσιο και στο Δημάριο, τις αδελφές τους χαιρετίσματα. Ευχόμαστε να είστε καλά, όπως και εμείς υγιαίνουμε. Καλά θα κάνεις ν’ ανάβεις στο εικονοστάσι το καντήλι και να τινάζεις καλά τα μαξιλάρια. Διάβαζε τα μαθήματά σου και μην ανησυχείς για τη μητέρα, γιατί τώρα είναι καλά. Και να μας περιμένετε. Γεια σας. –Και μην παίζετε έξω στην αυλή, αλλά μέσα να κάθεσαι φρόνιμα και να προσέχεις την Τιτόα και το Σφαίρο».

Καθώς βλέπετε, οι μεγάλες αδερφές απευθύνονται πότε και στις δυο μικρότερες, πότε στη μία – και βέβαια το Ράσιον, τη μεγαλύτερη.

Τα μεγάλα εκείνα κορίτσια ήταν γραμματισμένα. Γι’ αυτό και κανένα ορθογραφικό λάθος δεν υπάρχει στο γραμματάκι τους, εκτός από ένα «φιλομάθι» κι ένα «έχι», απροσεξίες βέβαια, μα που κι αυτές μας δείχνουν πως και την εποχή εκείνη, όπως και σήμερα, το ει προφέρεται σαν ι μονάχο.

Στη συλλογή υπάρχει κι ένα γράμμα αγοριού προς τον πατέρα του. Λοιπόν τέτοια αγραμματοσύνη δέρνει το αγόρι αυτό, ώστε το γράμμα του καταντά αδιάβαστο! Μήπως πρέπει να συμπεράνουμε πως την εποχή εκείνη τα κορίτσια των καλών οικογενειών «εφιλομάθουν» και μάθαιναν καλύτερα γράμματα από τ’ αγόρια, που τ’ απασχολούσε μόνο το γυμναστήριο;

Κι ένα γλωσσικό απρόοπτο: Το «κομψώς», στην αρχαιότητα είχε την ίδια απάνω κάτω σημασία που έχει και σήμερα. Αλλά να που την εποχή που ζούσαν η Απολλωνία και οι αδερφές της, κατάντησε να σημαίνει καλώς. «Κομψώς έχει = καλώς έχει, υγιαίνει». Κι εγώ λοιπόν σας εύχομαι να γιορτάσετε μεθαύριο τα Χριστούγεννα… κομψώς έχοντες, και

 Σας ασπάζομαι Φαίδων 

(Γρηγόριος  Ξενόπουλος)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Από τις σημαντικότερες σχολικές αναμνήσεις, μηνός Δεκεμβρίου, για παιδιά που έζησαν την έκτη δημοτικού μεταξύ 1982 και 2005. Λίγο πριν τα Χριστούγεννα με ευχές για κομψές γιορτές μια Αθηναϊκή επιστολή σχολιάζει μια αιγυπτιώτικη, οικογένειας, πιθανόν χωρίς πατέρα, με μάνα που αρρώστησε και έφυγε σε άλλη πόλη με τις δύο μεγάλες κόρες, και άφησε πίσω δύο μικρές και δυο μικρότερα.

Σημαντική για πολλούς και διάφορους λόγους.

1) Παραμονές Χριστουγέννων, δίπλα σε χριστουγεννιάτικα παραμύθια και τραγούδια πετιέται η κυρία Παπυρολογία και στέλνει μήνυμα ιδίως στα αγόρια και αστα αγοροκόριτσα: «μη πολυγυρνάτε σε παιχνίδια, αυλές και αλάνες, σταθείτε λίγο σπίτι να κάμετε μιαν επανάληψη! οι διακοπές πρόσκαιρες και εύποδες, γοργόποδες, τελειώνουν γρήγορα, και τα θρανία σύντομα θα δείτε!». 

2) Δίπλα στα ανώριμα και αδιάβαστα αγόρια εμφανίζεται ξανά το ρεαλιστικό μοτίβο της μεγάλης αδερφής, ως διαχειρίστριας σπιτιού και καλής μαθήτριας. 

3) Είναι το πρώτο αρχαίο κείμενο που βλέπει ο μαθητής της Αλλαγής. Αρχαία με γραμματικές θα ξαναδεί, μετά από τέσσερα χρόνια, στην Α' Λυκείου. Περισσότερες οι πιθανότητες να θυμούνται οι μαθητές την αρχαία επιστολή του Ξενόπουλου, παρά τα γραμματιζούμενα και τα συντακτικά. Γιατί δεν ξαναδιδάχτηκε στο Λύκειο, ή αργότερα στο Γυμνάσιο του 1992 και μετά;; η μνήμη ήταν έτοιμη να ξαναθυμηθεί και να συγκρατήσει.

4) Γνωριμία με την αρχαιολογική ανορθογραφία, τόλμημα για την εποχή, και του 1939, και του 1982.  Στα 1900 θα μετέγραφαν «κομψώς έχει» και «φιλομάθει», δίχως πολλά σχόλια, ούτε καν μετάφραση 

...χμ, από τη μία ρε μάνα και δασκάλα, (αυτές συνήθως ασχολιόντουσαν με την ορθογραφία στα πρώτα χρόνια του δημοτικού), μάλλιαζε η γλώσσα σας για να πείτε τα ορθά και τα σωστά, και από την άλλη, νάσου κείμενο, με την ανορθογραφία ως αρχαιολογικό ντοκουμέντο;;;...εγώ ο φιλομαθίς, αν γράψω έχι, δεν θα περάσω καλά, οι φιλόλογοι θα λέν πως θα αυτοκτονήσουν, και για την αιγυπτιοπούλα όλα τα ι, η, ει, οι, απλώς προφέρονται i...και όταν είδε η μάνα της τέτοια ανορθογραφία δεν έριξε μια κατσάδα;; δεν πήγε στον δάσκαλο να του τα ψάλει, πως δεν μαθαίνει σωστά γράμματα στα κοπέλια;;...ενδεχόμενες απορίες ενός ορθογραφόπληκτου.

Συγκριτικά να δούμε και την περίπτωση του αγοριού «που το δέρνει η αγραμματοσύνη», πρόκειται για την επιστολή του Σέξτου Ουαλέριου στον πατέρα του, http://aquila.zaw.uni-heidelberg.de/hgv/77953  http://papyri.info/ddbdp/p.athen;;60  πατρεί αντί πατρί,  αἴταξας αντί έταξας, πεδάρεια αντί παιδάρια...σιγά τα εγκλήματα. Καταντά αδιάβαστη η επιστολή, όχι από αυτά τα λάθη, αλλά από κατεστραμμένα χωρία του παπύρου.

Η μεν Απολλωνία και η Εύπους απλοποιούν στα λάθη τους, αφαιρούν πράγματα, ενώ ο Σέξτος προσθέτει, υπερφορτώνει.

Από το όνομα και μόνο, γράφτηκε στη ρωμαϊκή Αίγυπτο. Τα ονόματα της άλλης επιστολής, Απολλωνία, Εύπους-Εύποδος, Δημάριον, Σφαίρος, είναι ελληνικά, αλλά για το Ράσιον και την Τιτόα, μάλλον θα πρέπει να ψάξουμε στα αιγυπτιακά. Ίσως το Ράσιον από τον θεό Ρα, και η Τιτόα από το tjt, κόμπο της Ίσιδας, https://en.wikipedia.org/wiki/Tyet

Και τέλος, η επιστολή έγινε ζωγραφιά από τον Μίνω Αργυράκη, όπως και η γοργόνα εξώφυλλο του δευτέρου τεύχους της έκτης δημοτικού, «η Γλώσσα μου».

στῆθι καὶ μνήσθητι εὔποδος ἥβης

στάσου, θυμήσου γοργόποδη νιότη

και γενιά του '82, και γενιά του '39

της νιότης τα λάθη θυμήσου