Ιστορίες από μακεδονικά επιτύμβια

...408 προ μέχρι 378 μ.Χ...

...στις φήμες που διέδωσαν συντηρητικοί κύκλοι των Αθηνών,
για το κακό τέλος του "άθεου" Ευριπίδη, 
που μέχρι και κεραυνός, λέει, χτύπησε τον τάφο του,
 ο Μακεδόνας Αδαίος (EA 7. 51) απαντά:

Οὔ σε κυνῶν γένος εἷλ᾽, Εὐριπίδη, οὐδὲ γυναικὸς

οἶστρος, τὸν σκοτίης Κύπριδος ἀλλότριον,

ἀλλ᾽ Ἀίδης καὶ γῆρας: ὑπαὶ Μακέτῃ δ᾽ Ἀρεθούσῃ

κεῖσαι, ἑταιρείῃ τίμιος Ἀρχέλεω.

σὸν δ᾽ οὐ τοῦτον ἐγὼ τίθεμαι τάφον, ἀλλὰ τὰ Βάκχου

βήματα καὶ σκηνὰς ἐμβάδι ἐρειδομένας.

Δεν σε έφαγε μολοσσών σκυλιών η ράτσα, Ευριπίδη,
ούτε γυναίκας μανία, σε τον εχθρό της σκοτεινής Αφροδίτης,
μα τα γεράματα και ο Άδης: κάτω απ' την μακεδόνισσα γη της Αρέθουσας
κείτεσαι, έχοντας τιμηθεί ως εταίρος του Αρχέλαου.
Αυτό όμως δεν θεωρώ μνημείο σου εγώ, μα του Διονύσου τους βωμούς
και τις κοθορνοστήρικτες σκηνές του θεάτρου.

Bίος Ευριπίδου  (italiano) (français) (english) από τον Σάτυρο τον περιπατητικό: ἐτελεύτησε δὲ τὸν τρόπον τοῦτον. Ἐν τῇ Μακεδονίᾳ κώμη ἐστὶ καλουμένη Θρᾳκῶν διὰ τό ποτε κατῳκηκέναι ἐνταῦθα Θρᾷκας. Ἐν ταύτῃ ποτὲ τοῦ Ἀρχελάου Μολοττικὴ κύων ἦλθεν ἀποπλανηθεῖσα. Ταύτην Θρᾷκες, ὡς ἔθος, θύσαντες ἔφαγον. Καὶ δὴ ὁ ᾿Αρχέλαος ἐζημίωσεν αὐτοὺς ταλάντῳ. Ἐπεὶ οὖν οὐκ εἶχον, Εὐριπίδου ἐδεήθησαν ἀπολύσεως τυχεῖν δεηθέντος τοῦ βασιλέως. Χρόνῳ δὲ ὕστερον Εὐριπίδης ἐν ἄλσει τινὶ πρὸ τῆς πόλεως ἠρέμει, Ἀρχελάου δὲ ἐπὶ κυνηγέσιον ἐξελθόντος, τῶν σκυλάκων ἀπολυθέντων ὑπὸ τῶν κυνηγῶν καὶ περιτυχόντων Εὐριπίδῃ, διεσπαράχθη καταβρωθεὶς ὁ ποιητής. Ἦσαν δὲ ἔκγονοι οἱ σκύλακες τῆς ὑπὸ Θρᾳκῶν ἀναιρεθείσης κυνός, ὅθεν καὶ παροιμία ἐστὶ παρὰ τοῖς Μακεδόσι ῟κυνὸς δίκη῏. (τιμωρία, εκδίκηση σκύλου) 

και δίπλα στις μακεδονικές Βάκχες, ως πηγή έμπνευσης, οι Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη.

...λέγουσι δὲ καὶ ὅτι αἱ γυναῖκες διὰ τοὺς ψόγους, οὓς ἐποίει εἰς αὐτὰς διὰ τῶν ποιημάτων, τοῖς Θεσμοφορίοις ἐπέστησαν αὐτῷ βουλόμεναι ἀνελεῖν. Ἐφείσαντο δὲ αὐτοῦ πρῶτον μὲν διὰ τὰς Μούσας, ἔπειτα δὲ βεβαιωσαμένου μηκέτι αὐτὰς κακῶς ἐρεῖν....

...σκοτίης Κύπριδος ἀλλότριος, εχθρός της σκοτεινής Αφροδίτης, του κρυφού, μυστικού, άπιστου έρωτα, καθώς χώρισε δυο φορές, τη Μελιτώ και την Χοιρίλη, λόγω μοιχείας. 

Μετά από όσα πέρασε στην Αθήνα, καλά έκανε ο Αρχέλαος να τους αρνηθεί τα κόκκαλα του ποιητή.

Το λογοτεχνικό σχήμα "μνημείο και τάφος μου είναι τα έργα μου, κτήματα ες αεί" φαίνεται να πρωτοειπώθηκε εδώ και το κρατάμε για πιθανό νεότερο συσχετισμό.

~~~

....στη διαμάχη περί της Αλεξάνδρου πατρότητας ο Αδαίος ως Μακεδόνας 
παίρνει θέση (EA 7.238) ...

Ἠμαθίην ὃς πρῶτος ἐς Ἄρεα βῆσα Φίλιππος,

Αἰγαίην κεῖμαι βῶλον ἐφεσσάμενος,

ῥέξας οἷα οὔπω βασιλεὺς τὸ πρὶν· εἰ δέ τις αὐχεῖ

μεῖζον ἐμεῦ, καὶ τοῦθ᾽ αἵματος ἡμετέρου.

Τη Μακεδονία που πρώτος στον πόλεμο πήγα,

ο Φίλιππος κείμαι στη γη των Αιγών,

αφού έκαμα τέτοια που κανείς βασιλιάς δεν έκαμε πριν·

και αν κάποιος καυχιέται περισσότερό μου,

και τούτο οφείλεται στο αίμα το δικό μου.

Αν τα έλεγε, όμως, μπροστά στον Αλέξανδρο,
του Κλείτου το τέλος θα είχε:

...καὶ τῷ Μακεδόνων αἵματι καὶ τοῖς τραύμασι τούτοις ἐγένου τηλικοῦτος, 
ὥστ’ Ἄμμωνι σαυτὸν εἰσποιεῖν, ἀπειπάμενος Φίλιππον...

...και με των Μακεδόνων το αίμα και τα τραύματα έγινες τόσο τρανός, 
ώστε τον Άμμωνα  κάνεις πατέρα σου, αφού απαρνήθηκες τον Φίλιππο...

~~~

έγραψε και ένα δίστιχο για τον γιο (EA 7.240)

Τύμβον Ἀλεξάνδροιο Μακηδόνος ἤν τις ἀείδῃ,
ἠπείρους κείνου σῆμα λέγ᾽ ἀμφοτέρας.

Το μνήμα του Αλεξάνδρου του Μακεδόνα αν ψάλει κανείς,
ας λέει τάφο πως έχει μαζί και τις δύο ηπείρους. 

...Ευρώπη και Ασία, κατά την ηροδότεια τομή του κόσμου...
...το "ἤν τις ἀείδῃ" πιθανή νύξη για ερίζοντες περί του τόπου ταφής αοιδούς...
...και εδώ μνήμα, τάφος τα έργα του, οι κατακτήσεις του...

~~~

Παρμενίων (EA 7.239)

Φθίσθαι Ἀλέξανδρον ψευδὴς φάτις, εἴπερ ἀληθὴς
Φοῖβος· ἀνικήτων ἅπτεται οὐδ᾽ Ἀίδης.

Πως πέθανε ο Αλέξανδρος ψεύτικη η φήμη, αν βέβαια
έλεγε αλήθεια ο Απόλλων. Ανίκητους Χάρος δεν ακουμπά.

...ὡς δὲ Πυθίας ἀρνουμένης καὶ προϊσχομένης τὸν νόμον αὐτὸς ἀναβὰς βίᾳ πρὸς τὸν ναὸν εἷλκεν αὐτήν, ἡ δ’ ὥσπερ ἐξηττημένη τῆς σπουδῆς εἶπεν· "ἀνίκητος εἶ ὦ παῖ," τοῦτ’ ἀκούσας ὁ Ἀλέξανδρος οὐκέτ’ ἔφη χρῄζειν ἑτέρου μαντεύματος, ἀλλ’ ἔχειν ὃν ἐβούλετο παρ’ αὐτῆς χρησμόν...(translation)

Αυτά όλα κι όλα τα δίστιχα· πέρα από κάποια δευτερεύοντα επιδεικτικά επιγράμματα, τίποτε άλλο ποιητικό σε αρχαία ελληνικά, ούτε τραγωδία, ούτε έπος, ούτε επίγραμμα της προκοπής για τον Αλέξανδρο που είχε βαθύ καημό για ομηρική υστεροφημία:

   Ο Αλέξανδρος όταν έφθασε στον ποταμό Σκάμανδρο, όπου είχε κάνει μπάνιο ο Αχιλλέας, κάνει μπάνιο κι αυτός. Όταν είδε ότι το Επταβόειο (η ασπίδα του Αίαντα που ήταν κατασκευασμένη από εφτά δέρματα βοδιού) δεν είναι ούτε τόσο μεγάλο ούτε τόσο θαυμαστό όσο το περιγράφει ο Όμηρος, αναφώνησε: «Μακάριοι εσείς, που αξιωθήκατε έναν ποιητή σαν τον Όμηρο που γίνατε μεγάλοι στα ποιήματά του, ενώ στην πραγματικότητα είστε πολύ κατώτεροι από εκείνα που γράφτηκαν». Κι όταν ήρθε και τον βρήκε ένας ποιητής (Χοιρίλος από την Ιασό της Καρίας) και του είπε: «Βασιλιά Αλέξανδρε, εμείς θα γράψουμε καλύτερα για σένα», ο Αλέξανδρος τότε είπε: «Θα προτιμούσα τον Όμηρο να με περιγράψει ως Θερσίτη, παρά εσύ Αγαμέμνονα». (Ψευδοκαλλισθένη, «Αλεξάνδρου Βίος», 1. 42. μετάφραση Ευγενία Κούκουρα)

~~~

Αδδαίος (EA 7. 694)

Ἤν παρίῃς ἥρωα, Φιλοπρήγμων δὲ καλεῖται,
πρόσθε Ποτιδαίης κείμενον ἐν τριόδῳ,
εἰπεῖν οἷον ἐπ᾽ ἔργον ἄγεις πόδας: εὐθὺς ἐκεῖνος
εὑρήσει σὺν σοὶ πρήξιος εὐκολίην.

Αν περάσεις από το βωμό του ήρωα, Φιλοπράγμων λέγεται,
στην Κασσανδρεία, πρώην Ποτίδαια, βρίσκεται σε τρίστρατο,
να του πεις για ποιόν πήγες σκοπό, και ευθύς εκείνος
θα σου βρει εύκολο τρόπο πραγματοποίησής του

Φιλοπράγμων, φίλος της πράξης, ήρωας μάλλον φανταστικός·
ειρωνικό για όσους δίχως πράξεις ζητάνε βοήθεια από ήρωες και αγίους·
συν σοι = συν Αθηνά και χείρα κίνει.

~~~

Βέροια, 3ος π.Χ. (EKM 1. Beroia 391)

Ἁδέα Κασσάνδρου

Ἑρμῇ

Χθονίῳ

  Γνῶθι τὸν Ἁδείας ὑπ’ ἐμοὶ τάφον ἣν ἔτ’ ἄωρον

παρθένον ἐγ νούσου δεινὸς ἔμαρψε Ἀΐδης

  ματρὶ δὲ κῆδος ἀεὶ μέγα Κυννάνᾳ ἅ μιν ἔτικτε

  καὶ μέγα Κασσάνδρῳ πατρὶ λιποῦσα ἔθανεν.

Αδέα του Κασσάνδρου
στον Ερμή τον Χθόνιο
Μάθε της Αδέας κάτω μου τον τάφο που ακόμη άγουρη
παρθένα από νόσο πήρε ο μαύρος Άδης.
Στη μητέρα πένθος για πάντα μεγάλο την Κυννάνα που την γέννησε,
μεγάλο και στον πατέρα Κάσσανδρο άφησε πίσω πεθαίνοντας.

(εικόνα και πληροφορίες) (images and commentary - Olga Palagia)
Ίσως συγγενής της Ευριδίκης-Αδέας, κόρης της Κυνάνης και του Αμύντα Δ',
εγγονής του Φιλίππου, που δολοφονήθηκε από την Ολυμπιάδα.

 ἁδέα, γλυκιά (αττ. ἡδεῖα/ἡδύς)
ἀδαῖος, άφθονος, πλουσιοπάροχος (ἄδην/ἄδδην, αδηφάγος)

~~~

Πύδνα, 3ος π.Χ. (Oikonomos, Epigraphai 65[2], [1]-[3])

Μνῆμα Νεοπτολέμοιο παραθρῴσκων, ξένε, στῆθι,

κυδίστης ἱν’ ἀθρ̣ῇς τύμβον Ὀλυμπιάδος,

μυρόμενος δ’ Ἕλενος θούρου γένος Αἰακίδαο,

υἱὸν γῆς κόλποις κρύψεν ἀπειρεσίης.

Νεοπτόλεμου μνήμα παρατρέχοντας, ξένε, στάσου
να δεις τον τάφο της ένδοξης Ολυμπιάδας·
λιώνοντας στα δάκρυα ο Έλενος από το γένος του σφοδρού Αιακίδη,
τον γιο έκρυψε στους κόλπους της απέραντης γης.

Πύδνα, 2ος/1ος π.Χ. (SEG 12:340)

Αἰακίδης γένος εἰμί· Νεοπτόλεμος δὲ πατήρ μου·

οὔνομα δ’ Ἀλκίμαχος· τῶν ἀπ’ Ὀλυνπιάδος.

νηπίαχον δέ με μοῖρα καὶ ἀνδράσιν εἷσα φρονοῦντα

τὸν τριέτη τύνβῳ τῷδ’ ὑπέθηκε νέκυν.

Αιακίδης είμαι στη γενιά· Νεοπτόλεμος ο πατέρας μου·
το όνομά μου Αλκίμαχος· από της Ολυμπιάδας τη μεριά.
ως νήπιο νοήμον μεταξύ των ανδρών θέση δίνοντάς μου η μοίρα
τρίχρονο στον τάφο έβαλέ με νεκρό.

 επιτύμβιες επιγραφές Αιακιδών στην Πύδνα, Μακρύγιαλο Πιερίας,
όπου πιθανολογείται ότι βρίσκεται ο τάφος της ηπειρώτισσας Ολυμπιάδας,
που άφησε άταφη ο Κάσσανδρος και έθαψαν οι Πυδναίοι.
(Tomb of Olympias - Charles Edson)

~~~

1ος μ.Χ. Αντιπάτρου Θεσσαλονικέως (EA 7. 390)

Κυλλήνην ὄρος Ἀρκάδων ἀκούεις·

Αὕτη σῆμ’ ἐπίκειτ’ Ἀπολλοδώρῳ.

Πίσηθέν μιν ἰόντα νυκτός ὥρῃ

ἔκτεινεν Διόθεν πεσὼν κεραυνὸς

τηλοῦ δ’ Αἰ(γ)ανέης τε καὶ Βεροίης

νικηθεὶς Διὸς ὁ δρομεὺς καθεύδει.

Την Κυλλήνη, το βουνό των Αρκάδων, ακουστά έχεις·

Αυτή σαν τάφος σκεπάζει τον Απολλόδωρο.

Ενώ απ' την Πίσα αυτός επέστρεφε νύκτα,

τον σκότωσε κεραυνός απ' τον Δία ριγμένος.

Μακριά απ' την Αιανή και την Βέροια,

απ' τον Δία ηττημένος ο δρομέας κοιμάται.

(οδηγίες για κεραυνούς από την ΕΜΑΚ)

(Εδώ και έντεκα χρόνια κάθε Ιούλιο διεξάγεται στην Αιανή Κοζάνης

ο Δρόμος του Απολλόδωρου)

~~~

Βέροια, 2ος μ.Χ. (EKM 1. Beroia 394)

Μουσάων θεράπαινα λυροκτύπος 

ὧδε τέθαπται,  Ἀντιγόνα χρηστή, παῖς

ἔτι φαινομένη,  ἄνδρα Μύρισμον ἀφῖσα, 

γόοις ὃς πάντοτε κοσμεῖ  ταύτην

καὶ τύμβοις δῶκε μαραινομένην.

Των Μουσών υπηρέτρια που τη λύρα κτυπούσε
εδώ έχει ταφεί, η Αντιγόνα η καλή, από παιδί
φαινόταν, άφησε άνδρα τον Μύρισμο,
που με θρήνους πάντα την στολίζει
στους τάφους που την έδωσε να μαραίνεται

(Εικόνα και πληροφορίες)

~~~

Έδεσσα, 2ος/3ος μ.Χ. (SEG 25:711)

Χοῖρος ὁ πᾶσι φίλος, 

τετράπους νέος, 

ἐνθάδε κεῖμαι 

Δαλματίης δάπεδον προλιπὼν

δῶρον προσενεχθείς

καὶ Δυρράχιν δὲ ἐπάτησα 

Ἀπολλωνίαν τε ποθήσας 

καὶ πᾶσαν γαίην διέβην 

ποσὶ μοῦνος ἄλιπτος

νῦν δὲ τροχοῖο βίῃ

τὸ φάος προλέλοιπα

Ἠμαθίην δὲ ποθῶν

κατιδεῖν φαλλοῖο δὲ ἅρμα

ἐνθάδε νῦν κεῖμαι

τῷ θανάτῳ μηκέτ’ ὀφειλόμενος.

Ένα γουρούνι φίλος στον καθένα,
τετράποδο άβγαλτο,
κείτομαι εδώ.
Δαλματίας το έδαφος άφησα,
ως δώρο προσφέρθηκα,
Δυρράχιο πάτησα,
Απολλωνία πεθύμησα,
και όλη τη διαδρομή πέρασα
με τα πόδια μονάχο και πίσω δεν ξώμεινα.
Και τώρα από τροχού αμάξης την βία
της ζωής το φως μου έχασα.
Τη Μακεδονία ποθούσα να δω
και του φαλλού καρναβάλικο άρμα.
Εδώ τώρα κείτομαι,
και στο θάνατο πια δεν χρωστώ τίποτα.

wiki/Pig stele of Edessa
(Εικόνα με δύο γουρούνια, το ένα κάτω απ' τον τροχό)

Μάλλον το ίδιο σε δύο στιγμιότυπα. Από τη Δαλματία στη Θεσσαλονίκη με τα πόδια το γουρούνι με λουρί θα τό 'σερναν. Έξω από την Έδεσσα λύθηκε και τράκαρε με άμαξα, και έτσι φαγώθηκε στις φαλλικές γιορτές απολαμβάνοντας όμως αιώνια δόξα που άλλο αρχαίο γουρούνι δεν κατάφερε. Δευτερεύουσα εκδοχή να πρόκειται για απελεύθερο δούλο ονόματι Χοίρο. (ανανέωση με  σχόλιο του Π2)

~~~

Φιλιππούπολη, Θράκη, 2ος/3ος μ.Χ. (IG X,2 1 1035)

Βίκτωρ σκευᾶς ἐνθάδε κεῖμαι, πατρὶς
δέ μου Θεσσαλονείκη∙ ἔκτεινέ με δαίμων, 
οὐχ ὁ ἐπίορκος Πίννας∙ μηκέτι
καυχάσθω∙ ἔσχον ἐγὼ σύνοπλα  
Πολυνείκην, ὃς κτείνας Πίνναν
ἐξεδίκησεν ἐμέ. Κλαύδιος Θαλλὸς
προέστη τοῦ μνημείου ἐξ ὧν κατέλιπεν.

Βίκτωρ ο ζερβός κείτομαι εδώ,
Θεσσαλονίκη όμως πατρίδα μου· θεός
με σκότωσε, και όχι ο επίορκος Πίννας·
ας μην καυχάται πλέον· βρήκα εγώ σύμμαχο
τον Πολυνείκη, που σκοτώνοντάς τον
πήρε για μένα εκδίκηση. Κλαύδιος ο Θαλλός
το μνημείο ανέλαβε με βάση τη διαθήκη.

Μονομάχος σκοτωμένος από επίορκο συναθλητή
που δεν τήρησε το φερπλέι.

~~~

Φίλιπποι, τέλη 4ου μ.Χ. SEG 45:795

Φλάβιος Γοργόνιος ὁ Κρατεροῦ
καὶ (ΟΤ) Γλυκερὶς ἡ Ἀνδρονείκου τοῦ (ΛΜ) λαμπροτάτου,
ἐκ πατρίδος Πόντου οἰκήσαντες
ἐν Φιλίπποις, ἑαυτοῖς καὶ τοῖς τέκνοις
κατεσκεύασαν τὸ ἡρῷον, παρανγέλοντες
μηδὲν ἐπεισφέρειν σκήνωμα
ἀλλότριον τοῦ γένους. εἰ δέ τις τολμήσιεν,
δώσει προστείμου τῇ μὲν
ἁγιωτάτῃ ἐκκλησίᾳ χρυσοῦ
λείτρας δύο, τῷ δὲ ἱερωτάτῳ
ταμείῳ χρυσοῦ λείτρας πέντε.

Ἀνδρονείκοιο παὶν Γλυκερὶν παράκοιτιν ὀλέσσας
τοῖσδ’ ἐνὶ γῆς κόλποις κάτθετο Γοργόνιος
ἐκ καμάτων ἰδίων σῆμα τόδ’ ἐξανύσας.

Φλάβιος ο Γοργόνιος του Κρατερού
και Γλυκερίδα του Ανδρόνικου του λαμπρότατου,
από την πατρίδα του Πόντου
μετοίκησαν στους Φίλιππους,
για αυτούς και τα τέκνα
κατασκεύασαν ηρώο, παραγγέλοντας
να μην βάλουν ξένο νεκρό στον τάφο τους.
Και αν κανείς τολμήσει,
θα πληρώσει πρόστιμο στην ιερή εκκλησία
δύο λίμπρες χρυσού, και στο ιερό ταμείο πέντε.

Του Ανδρόνικου παιδί την Γλυκερίδα σύζυγο έχασε,
και στους κόλπους της γης έβαλε ο Γοργόνιος
με δικούς του κόπους τον τάφο εδώ τελείωσε.

(Katalog der Inschriften von Philippi - Peter Pilhofer)

1 λίμπρα = 0,453 κιλά. Το μοναδικό στοιχείο ότι πρόκειται για χριστιανούς είναι η "αγιωτάτη εκκλησία"· κατά τα άλλα θα μπορούσε να ανήκε και σε εθνικούς.  Ο πρώτος χριστιανικός ναός οκταγωνικού τύπου χτίστηκε στους Φίλιππους μεταξύ 312-343 μ.Χ. αφιερωμένος στον Απόστολο Παύλο. Μπορεί και να μην ήρθαν οικειοθελώς τούτοι οι Πόντιοι στη Μακεδονία, αλλά με κρατικό σχέδιο εκτάκτου ανάγκης για να ενισχύσουν τα δοκιμαζόμενα από τους Γότθους Βαλκάνια.