Ὀδυσσέας Ἐλύτης εὑρὼν δίλημμα

Κάποτε θα ερχόταν η στιγμή για την Ευρώπη να συνειδητοποιήσει τις ρίζες της αφού δεν μπορεί να υπάρξει σαν αυτόνομη μονάδα χωρίς κάποιο θεωρητικό υπόβαθρο, αλλά και για την Ελλάδα η στιγμή να αποφασίσει αν θα μείνει απομονωμένη στις δικές της αξίες ή θα ενταχθεί  σ´ ένα ευρύτερο σύνολο με ωφέλη πρακτικής φύσεως αναμφισβήτητα, αλλά και με τον κίνδυνο να αλλοιωθεί η φυσιογνωμία της. Από αυτή την άποψη το ομολογώ: είμαι απομονωτικός. Μια ζωήν ολόκληρη αγωνίστηκα γι αυτό που λεμε "Ελληνικότητα" και που δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας τρόπος να βλέπεις και αισθάνεσαι τα πράγματα είτε στην κλίμακα τη μεγάλη είτε στην ταπεινή.  Θέλω να πω είτε σ´ ενα  Παρθενώνα είτε σ´ ένα λυχνάρι. Το παν είναι η ευγένεια, η ποιότητα,  σε αντίθεση με το μέγεθος και την ποσότητα που χαρακτηρίζουν τη Δύση. Γιατί εκεί βρίσκεται η διαφορά. Οι Ευρωπαίοι αντλήσανε από τις ελληνικές αξίες για φτάσουν στην  Αναγέννηση. Αλλά η  Αναγέννηση η δική τους είναι κάτι πολύ διαφορετικό απ' αυτό που θα μπορούσαμε να  είχαμε κάνει εμείς, εάν  δε μας σταματούσε η τουρκοκρατία.  Το βλέπουμε αυτό στη ταπεινή κλίμακα, τη μόνη άλλωστε όπου  μπορούσαμε ακόμη να εκδηλωνόμαστε. Από την άποψη ότι μιά εσωτερική αυλή νησιώτικου σπιτιού - κατά την ταπεινή μου γνώμη - ή ένας περίβολος μοναστηριού είναι -σαν αντίληψη εννοώ- πολύ πιό κοντά στο πνεύμα που έκανε τους  Παρθενώνες και τις Θεομήτορες, παρά όλες οι κολώνες και οι μετώπες των ευρωπαϊκών ανακτόρων· που σημαίνει ότι αν συνέχισε κάποιος την αισθαντικότητα την ελληνική και τη διατήρησε είναι αποκλειστικά ο λαϊκός μας πολιτισμός. Μόνον που και αυτός στις ημέρες μας κινδυνεύει. Οι αστοί στην πλειοψηφία τους-βέβαια υπήρξαν και εξαιρέσεις- μιμήθηκαν τους Ευρωπαίους δηλαδή την παραποιημένη αίσθηση της Ελληνικότητας. Και στη συνέχεια οι ανερχόμενοι από το λαό μιμήθηκαν τους αστούς. Έτσι φτάσαμε σ'' ένα σημείο που αναρωτιέται κανείς σε τί πια ωφελεί η απομόνωση, τί πάει να προστατέψει. Και με κίνδυνο να φανώ αντιφατικός οδηγούμαι στο άλλο άκρο. Λέω μήπως είναι σωφρονέστερο να μην αντιταχθούμε στον ρου της ιστορίας μήπως μια διαφορετική στρατηγική θα μας βοηθούσε να διακριθούμε από έναν άλλο δρόμο. Ο Ελληνισμός έδειξε ανέκαθεν μια καταπληκτική  ικανότητα να αφομοιώνει, να προσαρμόζεται και να δραστηριοποιείται μέσα στα ξένα σύνολα. Έχουμε μιά πλειάδα Ελλήνων που διακρίθηκαν την εποχή της διασποράς, στα μεγάλα κέντρα του εξωτερικού, και στην Ευρώπη και στην Ανατολή. Και πότε αυτά;  Tην εποχή που η Ευρώπη ήταν στην ακμή της και τα κράτη ήταν ισχυρά και σκληρά. Πόσo μάλλον σήμερα, που όπως και να το κάνουμε, είναι γηρασμένα, είναι εξασθενημένα και θα έλεγα οτι έχουν ανάγκη από το σφρίγος νεοτέρων λαών. Αυτό με κάνει  λοιπόν να κατασιγάζω μέσα μου τον αισθηματία Έλληνα που κρύβω και να σκέπτομαι ότι ίσως είναι πιό σωστό να μη φοβηθούμε τη σύγκριση και την άμιλα αλλά να προχωρήσουμε, φυσικά πάντοτε με την προοπτική να διακριθούμε στην ποιότητα που σημαίνει στο πνεύμα. Γι αυτό επιμένω πολύ στο θέμα της παιδείας. Χρειαζόμαστε παιδεία σοβαρή, βαθειά, όχι αυτή την τεχνική που ξιπάζει στις ημέρες μας, γιατί μόνο μ´ αυτή  θα μπορέσουμε να διακριθουμε και να πορευτούμε σ ένα καινούργιο δρόμο αλλά και να διατηρήσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας μας. (από την εκπομπή Γιώργου και Ηρούς Σγουράκη)

Είμαστε γεμάτοι ελαττώματα, σύμφωνοι, έχουμε, όμως, κοντά στα πολλά πλην κι ένα συν απέναντι στους άλλους, που είναι μοναδικό. Οι ξένοι το καταλαβαίνουν περισσότερο από εμάς τους ίδιους. Γι' αυτό και ή μας ζηλεύουν, όπως οι γείτονές μας, ή μας φοβούνται και δεν εννοούν να μας αφήσουν να σηκώσουμε κεφάλι, όπως απαξάπαντες οι Δυτικοί. Το έδειξαν με την αισχρή στάση τους απέναντί μας και στα χρόνια της Μικρασιατικής εκστρατείας και στις ημέρες μας με την Κύπρο. Αφήνω ότι η ιστορία αυτή είναι βαθύτερη και, άμα την ξεσκαλίσεις, θα φτάσεις ως τις Σταυροφορίες και ως το Σχίσμα. Μόνιμη επιδίωξη της Δύσης ανέκαθεν ήταν να μας χωρέσει τα δύο πόδια στα δικά της παπούτσια. Και να που τα καταφέρνει στις ημέρες μας. Από δω κι εμπρός, θα περπατάμε με το ένα πόδι στην ΕΟΚ και με το άλλο στο ΝΑΤΟ". [...] Η αυθαίρετη, και ηλίθια στο βάθος, διάκριση ανάμεσα σε «εθνικόφρονες» και «προοδευτικούς» μπερδεύει, όπως συνήθως, τα πράγματα. Τι πάει να πει, δηλαδή; Οτι οι προοδευτικοί δεν αγαπούν τον τόπο τους; Οτι τον αγαπούν μόνον οι εθνικόφρονες, που ξέρουμε πολύ καλά ότι ενίοτε τους συμφέρει απλώς να τον αγαπούν; Σ' εμένα η πίστη στον Ελληνισμό είναι κάτι άλλο. Συνυφασμένο αναμφισβήτητα με την παράδοση. Αλλά κι εδραιωμένο στο παρόν[...]Νιώθω κάθε μέρα την πνευματική μας υπόσταση ν' αλλοιώνεται, καθώς διοχετεύεται μέσα στο μεγάλο, αδηφάγο χωνευτήρι του Βορρά. Μερικοί ανόητοι -δεν διστάζω να το πω- συνάδελφοι βαυκαλίζονται με την ιδέα ότι, χάρη στην Κοινή Αγορά, το έργο τους θα περάσει με μια μεταφρασούλα και θα γίνει παγκόσμιο. Τίποτα δεν θα γίνει. Και οι ίδιοι, στην προσπάθειά τους να γίνουν ευκολομετάφραστοι, θα χάσουν και το γλωσσικό τους αίσθημα. Στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, καθημερινά, κυκλοφορούν μεταποιημένα πνευματικά προϊόντα απ' όλο τον κόσμο. Επιπλέουν για μερικές εβδομάδες κι ύστερα καταποντίζονται στον Καιάδα της ανωνυμίας.(Συνέντευξη στον Γιάννη Φλέσσα, ΒΗΜΑ, 1978)


Πώς να διαμορφωθεί η πνευματική κοινότητα όταν οι φραγμοί των γλωσσών ορθώνονται αξεπέραστοι; Σας γνωρίζουμε και μας γνωρίζετε από το 20% ή έστω το 30% που απομένει ύστερα από τη μεταγλώτισση. Ειδικά εμείς όλοι, όσοι κρατάμε από μια συγκεκριμένη παράδοση και αποβλέπουμε στα θαύματα του λόγου, στον σπινθήρα που τινάζουν εκάστοτε δύο λέξεις κατάλληλα τοποθετημένες, παραμένουμε βουβοί, αμετάδοτοι. Πάσχουμε από την έλλειψη μιας κοινής γλώσσας. Και ο αντίκτυπος απ' αυτή την έλλειψη -αν ανεβούμε την κλίμακα- σημειώνεται ακόμη και στην πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της κοινής μας πατρίδας, της Ευρώπης.


Λέμε, και το διαπιστώνουμε κάθε μέρα, ότι ζούμε σ' ένα χάος ηθικό. Κι αυτό, τη στιγμή που ποτέ άλλοτε η κατανομή των στοιχείων της υλικής μας ύπαρξης δεν έγινε με τόσο σύστημα, τόση στρατιωτική θα έλεγα τάξη, τόσον αδυσώπητο έλεγχο. Η αντίφαση είναι διδακτική. Οταν σε δύο σκέλη το ένα υπερτροφεί, το άλλο ατροφεί. Μια αξιέπαινη ροπή να συνενωθούν σε ενιαία μονάδα οι λαοί της Ευρώπης προσκόπτει σήμερα στην αδυναμία να συμπέσουν τα ατροφικά και τα υπερτροφικά σκέλη του πολιτισμού μας. Οι αξίες μας ούτε αυτές δεν αποτελούν μια γλώσσα κοινή». (από την ομιλία κατά την απονομή του Νόμπελ)

Από τι πάσχουμε κυρίως; Θα σας το πω αμέσως: από μία μόνιμο, πλήρη και κακοήθη ασυμφωνία μεταξύ του πνεύματος της εκάστοτε ηγεσίας μας και του «ήθους» που χαρακτηρίζει τον βαθύτερο ψυχικό πολιτισμό του ελληνικού λαού στο σύνολό του! (...) Εχουμε την τάση να παρουσιαζόμαστε διαρκώς διαφορετικοί απ' ό,τι πραγματικά είμαστε. Και δεν υπάρχει ασφαλέστερος δρόμος προς την αποτυχία, είτε σαν άτομο σταδιοδρομείς είτε σαν σύνολο, από την έλλειψη της γνησιότητας. Το κακό πάει πολύ μακριά. Ολα τα διοικητικά μας συστήματα, οι κοινωνικοί μας θεσμοί, τα εκπαιδευτικά μας προγράμματα, αρχής γενομένης από τους Βαυαρούς, πάρθηκαν με προχειρότατο τρόπο από έξω, και κόπηκαν και ράφτηκαν όπως όπως επάνω σ' ένα σώμα με άλλες διαστάσεις και άλλους όρους αναπνοής. (Στον Ρένο Αποστολίδη, Ελευθερία, 1958)

 περισσότερες συνεντεύξεις στο βιβλίο "Ο ποιητής στραμμένος στη ζωή", εκδόσεις Ύψιλον.