Κλεομβροτου περί ψυχής πήδημα

....μήτε για οίκονομικούς, μήτε συναίσθηματικούς, 

αλλά της μέταφυσικής φιλοσοφίας παιδεμούς, 

να χωριστεί από το σώμα η ψυχή,

των Ιδεών τον Κόσμο να γευτεί...


Ἐχεκράτης: τί δέ; Ἀρίστιππος καὶ Κλεόμβροτος παρεγένοντο; 
Φαίδων: οὐ δῆτα· ἐν Αἰγίνῃ γὰρ ἐλέγοντο εἶναι.

(Theobertus  Ambriascente)

(British museum - Giulio Bonasone) 

Εἴπας· «῞Ηλιε χαῖρε» Κλεόμβροτος ὡμβρακιώτης

ἥλατ᾽ ἀφ᾽ ὑψηλοῦ τείχεος εἰς Ἀΐδην,

ἄξιον οὐδὲν ἰδὼν θανάτου κακόν, 

ἀλλὰ Πλάτωνος ἓν τὸ περὶ ψυχῆς γράμμ᾽ ἀναλεξάμενος.

Λέγοντας· «Ήλιε Γειά Χαρά!»

ο Κλεόμβροτος απ' την Αμβρακία

πήδησε από τείχος υψηλό στου Άδη την κατοικία

όχι επειδή είδε θανάτου κακό

αλλά του Πλάτωνα ένα 

το περί ψυχής σαν διάβασε γραφτό.

Farewell, O Sun, said Cleombrotus of Ambracia 
and leapt from a lofty wall into Hades. 
No evil had he seen worthy of death, 

but he had read one writing of Plato’s, On the Soul.

(Καλλίμαχος Κυρηναίος - Παλατινή Ανθολογία, VΙΙ 471)

Κλεόμβροτος Ἀμβρακιώτης τὸ γένος

(πόλις δὲ αὕτη τῆς παλαιᾶς Ἠπείρου). ἐντυχὼν οὗτος τῷ Φαίδωνι, τῷ περὶ ψυχῆς

διαλόγῳ Πλάτωνος, καὶ μαθὼν ὡς ἄμεινόν ἐστι τῇ ψυχῇ ὁ χωρισμὸς τοῦ σώματος,

ἔρριψεν ἑαυτὸν ἀπὸ τοῦ τείχους καὶ τέθνηκεν, ἵνα δῆθεν ἡ ψυχὴ αὐτοῦ ἐξελθοῦσα

τοῦ σώματος χωρισθῇ.
....

ανθρωπιστική και τουριστική αξιοποίηση της άνω ιστορίας:

στην Άρτα, στο Τείχος της Αρχαίας Αμβρακίας,
ελάτε να σας δείξουμε σημείο τραγωδίας,
αρχαίους θα διαβάσουμε, αφού πρώτα το περιφράξουμε 
για τυχόν φιλόψυχους μιμητές,
στους οποίους παρέχουμε ακρόαση και σφαιρικές ματιές.
 (πρόληψη αντί για μεταγενέστερες αναλύσεις)

Βασίλειος Μπετσάκος σχολιάζει "Τὸ περὶ ψυχῆς γράμμ’ ἀναλεξάμενος: ένας υπαινιγμός στην πλατωνική κριτική του γραπτού λόγου;  μελέτη της Παρασκευής Κοτζιά στο "Δημητρίῳ στέφανος, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Δημήτρη Λυπουρλή", σσ. 185-216. Θεσσαλονίκη 2004.

Αντικείμενο της μελέτης είναι ένα επίγραμμα του Καλλιμάχου, δημοφιλές κατά την αρχαιότητα και επίκαιρο στη σύγχρονη έρευνα: Επίκεντρο της έρευνας αποτελεί ο στόχος του επιγράμματος, το οποίο αναφέρεται βέβαια στον και σε όσα σχετικά με το θάνατο και την αυτοκτονία συζητούνται εκεί. Δεδομένου του ότι Κλεόμβροτος ονομαζόταν και ένας από τους τρεις, ονομαστί αναφερόμενους από τον Πλάτωνα, απόντες στην τελευταία συζήτηση του Σωκράτη, τίθεται το ερώτημα για την ταύτιση ή μη του πλατωνικού και του καλλιμάχειου Κλεομβρότου· η απάντηση επηρεάζει καθοριστικά την αποκρυπτογράφηση του επιγράμματος, καθώς μεταλλάσσει τον πιθανό στόχο του. Αν πρόκειται για ένα ειρωνικό επίγραμμα, πού στρέφει τα βέλη του ο Καλλίμαχος; α) ενάντια στον Κλεόμβροτο και την παράλογη αυτοκτονία του; β) ενάντια στον Πλάτωνα και τις ολέθριες συνέπειές του γ) ενάντια στη θεωρία για την αθανασία της ψυχής; Αν δεν είναι ειρωνικό το επίγραμμα, α) προβάλλει τη δύναμη του πλατωνικού λόγου; β) εκφράζει συμπάθεια για το «φιλόσοφο» Κλεόμβροτο; γ) ή και τα δύο; Η αποστασιοποιημένη καλλιμάχεια γραφή αφήνει ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα σε βαθμό ώστε ο Wilamowitz να υποστηρίξει ότι αυτό και μόνο ήταν ο στόχος του ελληνιστικού ποιητή! Η Παρασκευή Κοτζιά διατυπώνει την εξής θέση: ο Καλλίμαχος όντως στρέφεται ενάντια σε μια πλατωνική διδασκαλία, πλην όμως αυτή δεν είναι η αθανασία της ψυχής αλλά η απαξίωση του γραπτού λόγου στον Φαίδρο. Η υποστήριξη της θέσης προϋποθέτει εξαντλητικό διάλογο με τη σύγχρονη έρευνα του επιγράμματος (S. A. White, “Callimachus on Plato and Cleombrotus, The Cicala's Song: Plato in the Aetia and Literary Quarrels, Cleombrotus of Ambracia: Interpretations of a Suicide from Callimachus to Agathias). Συνοπτικά τα επιχειρήματα της μελετήτριας: Α) Στις αναγνώσεις σύγχρονων ερευνητών λανθάνει η αναφορά στην κριτική του γραπτού λόγου. Είτε γίνεται λόγος για τις συνδηλώσεις της λέξης γράμμα (= λογοτεχνικό έργο, γραπτός πλατωνικός λόγος) είτε γίνεται υπαινιγμός στις συνέπειες που είχε η απουσία του Κλεομβρότου από τον ζωντανό διάλογο των τελευταίων ωρών του Σωκράτη (και στη συνακόλουθη προσήλωσή του στη γραπτή αναδιήγηση του διαλόγου), οι συνειρμοί οδηγούν στον αιγυπτιακό μύθο του Φαίδρου (274c - 275b) η γραφή δεν θεραπεύει τη μνήμη και τη σοφία, τα γραπτά κείμενα υπηρετούν μόνο την υπόμνηση, όχι την αληθινή γνώση. Β) Ο Καλλίμαχος είναι τυπικός εκπρόσωπος της ελληνιστικής εποχής, «της εποχής του βιβλίου». Άρα δύσκολα θα αποδεχόταν την πλατωνική απαξίωση του γραπτού λόγου. Δημιουργεί, λοιπόν, ένα ειρωνικό επίγραμμα επικεντρωμένο στις συνέπειες ενός πλατωνικού κειμένου, και το στρέφει ενάντια στον φιλόσοφο που ακριβώς με γραπτό λόγο κατέκρινε το γραπτό λόγο! Η ερευνήτρια οδηγείται στο στέρεο συμπέρασμα ότι θέμα του επιγράμματος είναι η δηκτική αναφορά σε μία πλατωνική θέση με αποκλειστικά πλατωνικά δεδομένα.

Να προσθέσω στο αντιθετικό σχήμα Καλλίμαχου-Πλάτωνα (μάτην οὖν φληναφῶσι Καλλίμαχος καὶ Δοῦρις ὡς Πλάτωνος οὐκ ὄντος ἱκανοῦ κρίνειν ποιητάς) 1) την απαγόρευση του φιλόσοφου πρώην ποιητή για τους ποιητές στην Πολιτεία του, 2) την ετυμολογική ερμηνεία του ονόματος: Κλέων/κλέος, δόξα + βροτός (θνητός) "τον έφαγε η λόξα της υστεροφημίας, τυχαία επιλέχτηκε αυτό, και όχι άλλα ονόματα στον Φαίδωνα; 3) και τέλος τη μελοδραματική, τραγική φράση "Ήλιε Χαίρε" που δείχνει ότι δεν είναι σίγουρος πού πάει ο αυτόχειρας. Αν όντως πίστευε θα έλεγε "Χαίρε Νέα Ζωή!", ή θα έφευγε με την γαλήνια ειρωνεία και σιγουριά του Σωκράτη απέναντι στο θάνατο. Όποιος λέει ''έχετε γεια κόσμε, βρυσούλες, και ραχούλες" αγαπάει ακόμη τη ζωή.

Δεν υπήρχε βέβαια περίπτωση να λείψει το πήδημα του Κλεόμβροτου από την ελληνοχριστιανική λογομαχία. Με πρώτη ματιά: "νά, τα αποτελέσματα της φιλοσοφίας!", αλλά ακόμη και πράξεις ασκητικής αυταπάρνησης θεωρούνται άνευ νοήματος εκτός εκκλησίας. 

Οὐκ ᾐδέσθης τὰ ὑπὲρ Χριστοῦ σφάγια; οὐδὲ ἐφοβήθης τοὺς μεγάλους ἀγωνιστὰς [...] 

ὁ τὸ Σωκράτους ἐπαίρων κώνειον, καὶ τὸ Ἐπικτήτου σκέλος, καὶ τὸν Ἀναξάρχου θύλακον, ὧν ἀναγκαία μᾶλλον ἢ ἑκούσιος ἡ φιλοσοφία· καὶ τὸ Κλεομβρότου πήδημα τοῦ Ἀμβρακιώτου, τῷ Περὶ ψυχῆς λόγῳ φιλοσοφηθέν· καὶ τὴν ὑπὲρ τῶν κυάμων Πυθαγορικὴν ἔνστασιν, καὶ θανάτου περιφρόνησιν Θεανοῦς [...]καὶ τοὺς Ἐπαμεινώνδας ἐκείνους καὶ Σκιπίωνας τῇ καρτερίᾳ βλέπων· ὁ συμβαδίζων τῷ στρατῷ, καὶ σῖτα αἱρούμενος σχέδια, [...] Τὰς δὲ παρ᾿ ἡμῖν οὐ θαυμάζεις χιλιάδας καὶ μυριάδας· καὶ ταῦτα καὶ τούτων ἔτι θαυμασιώτερα φιλοσοφούντων.

Δεν ντράπηκες τους μάρτυρες του Χριστού και δεν φοβήθηκες τους μεγάλους αγωνιστές [...]

Σύ που εκθειάζεις του Σωκράτη το κώνειο, και του Επίκτητου το (σπασμένο) πόδι, και του Ανάξαρχου τον σάκο (όπου βασανίστηκε), των οποίων εξ ανάγκης ήταν και όχι εκούσια η φιλοσοφία· και του Κλεόμβροτου το πήδημα, το εμπνευσμένο από το λόγο τον περί ψυχής· και την απαγόρευση του Πυθαγόρα για τα κουκιά και την περιφρόνηση του θανάτου από τη Θεανώ [...] και στους Επαμεινώνδες και τους Σκιπίωνες βλέποντας την καρτερία, εκστρατεύεις μαζί με το στρατό και λιτά φαγητά προτιμάς  [...] και τα δικά μας χίλια μύρια δεν τα θαυμάζεις που απ' αυτούς θαυμασιότερα φιλοσόφησαμε.

(364 μ.Χ - Στηλιτευτικός πρώτος κατά Ιουλιανού Βασιλέως 69-73)
 (Γρηγορίου Ναζιανζηνού) ο Ιουλιανός είχε εντωμεταξύ πεθάνει το 363.

 ὧν ἀναγκαία μᾶλλον ἢ ἑκούσιος ἡ φιλοσοφία;

ή 

 ὧν ἐκούσιος μὲν ἀλλ' ἀνόητος, ἄπιστος, καὶ ματαία;

...αφού όχι μόνο δεν φιλοσόφησαν εξ ανάγκης τον στενό δρόμο της λιτότητας, των κακουχιών, του ηρωικού τέλους αλλά τον επιδίωξαν. Ο Σωκράτης δεν πέθανε επειδή τον ανάγκασαν· μπορούσε να χρησιμοποιήσει το λόγο του Λυσία, δεν το έκανε, μπορούσε, έχοντας φίλους ισχυρούς, να δραπετεύσει, δεν το έκανε. Ο Επίκτητος δεν φιλοσόφησε τη ζωή επειδή γεννήθηκε δούλος, όλοι οι δούλοι θα 'ταν φιλόσοφοι. Tέλος, ένα χριστιανικό αντίστοιχο στην εθελοθυσία, στον εκούσιο θάνατο του Σωκράτη είναι το εισπηδητικό μαρτύριο, περί ψυχής και παραδείσου εισπήδημα, "σφάξε με αγά/δήμιε να αγιάσω" που δεν προτρέπεται μεν από την επίσημη εκκλησία, αλλά οι εισπηδήσαντες μάρτυρες έγιναν δεκτοί με τιμές στο αγιολόγιο.

Τί λέει λοιπόν ο Σωκράτης για την αυτοκτονία;

Ο διάλογος αρχίζει στην Φλιούντα της Σικυωνίας, στην Πελοπόννησο, δύο ή τρεις μήνες μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Για τον Σωκράτη, αρρώστια ήταν η επίγεια ζωή, γιατί η ψυχή του ήταν έγκλειστη στο σώμα. Ο θάνατος ήταν η ώρα της ανάρρωσης, επειδή απέδιδε στην ψυχή την ελευθερία της. (Φαίδων βικιπαίδεια) (Φαίδων βικιθήκη) (νεοελληνική μετάφραση 63.b.4 – 69.e.2)

...
κατὰ τί δὴ οὖν ποτε οὔ φασι θεμιτὸν εἶναι αὐτὸν ἑαυτὸν ἀποκτεινύναι, ὦ Σώκρατες;
σύμφωνα με τί και πότε λοιπόν δεν είναι, λένε, θεμιτό, να σκοτώνεις τον εαυτό σου, Σωκράτη;

...
...ἄλογον...ὡς ἔν τινι φρουρᾷ ἐσμεν οἱ ἄνθρωποι καὶ οὐ δεῖ δὴ ἑαυτὸν ἐκ ταύτης λύειν οὐδ᾽ ἀποδιδράσκειν
 παράλογο...επειδή οι άνθρωποι είμαστε σε κάποια φυλακή και δεν πρέπει να απελευθερωνόμαστε, ούτε να αποδράζουμε.
....
...τόδε γέ μοι δοκεῖ, ὦ Κέβης, εὖ λέγεσθαι, τὸ θεοὺς εἶναι ἡμῶν τοὺς ἐπιμελουμένους καὶ ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους ἓν τῶν κτημάτων τοῖς θεοῖς εἶναι.
μου φαίνεται, Κέβη, και καλώς λέγεται, ότι φροντίζουν για μας οι θεοί, και εμείς οι άνθρωποι
ένα κτήμα τους είμαστε.
...
οὐκ ἄλογον μὴ πρότερον αὑτὸν ἀποκτεινύναι δεῖν, πρὶν ἀνάγκην τινὰ θεὸς ἐπιπέμψῃ, ὥσπερ καὶ τὴν νῦν ἡμῖν παροῦσαν.
είναι λογικό λοιπόν που δεν πρέπει εκ των προτέρων να αυτοκτονούμε, πριν κάποια ανάγκη 
στείλει ο θεός, όπως τώρα.
....

ἀλλ᾽ ὑμῖν δὴ τοῖς δικασταῖς βούλομαι ἤδη τὸν λόγον ἀποδοῦναι, ὥς μοι φαίνεται εἰκότως ἀνὴρ τῷ ὄντι ἐν φιλοσοφίᾳ διατρίψας τὸν βίον θαῤῥεῖν μέλλων ἀποθανεῖσθαι καὶ εὔελπις εἶναι ἐκεῖ μέγιστα οἴσεσθαι ἀγαθὰ ἐπειδὰν τελευτήσῃ
σε σας βέβαια τους δικαστές θέλω τώρα να λογοδοτήσω, όπως μου φαίνεται λογικά για άνθρωπο που όντως έζησε φιλοσοφική ζωή και έχει θάρρος και καλές ελπίδες τα μέγιστα αγαθά να πάρει σαν πρόκειται να πεθάνει.

....

κινδυνεύουσι γὰρ ὅσοι τυγχάνουσιν ὀρθῶς ἁπτόμενοι φιλοσοφίας λεληθέναι τοὺς ἄλλους ὅτι οὐδὲν ἄλλο αὐτοὶ ἐπιτηδεύουσιν ἢ ἀποθνῄσκειν τε καὶ τεθνάναι
κινδυνεύουν λοιπόν όσοι τυχαίνει να φιλοσοφούν σωστά να τους παρεξηγήσουν οι άλλοι ότι με τίποτα άλλο δεν ασχολούνται παρά πώς να πεθάνουν και να 'ναι νεκροί.

....

τὴν τῆς ψυχῆς ἀπὸ τοῦ σώματος ἀπαλλαγήν

...
οὐκοῦν τοῦτό γε θάνατος ὀνομάζεται, λύσις καὶ χωρισμὸς ψυχῆς ἀπὸ σώματος;
....
οἱ ὀρθῶς φιλοσοφοῦντες ἀποθνῄσκειν μελετῶσι
.....
ἢ ἀνθρωπίνων μὲν παιδικῶν καὶ γυναικῶν καὶ ὑέων ἀποθανόντων,
πολλοὶ δὴ ἑκόντες ἠθέλησαν εἰς Ἅιδου μετελθεῖν, ὑπὸ ταύτης ἀγόμενοι τῆς ἐλπίδος, 
τῆς τοῦ ὄψεσθαί τε ἐκεῖ ὧν ἐπεθύμουν καὶ συνέσεσθαι.
...

τί οὖν; ἔφη, τῷ ζῆν ἐστί τι ἐναντίον, ὥσπερ τῷ ἐγρηγορέναι τὸ καθεύδειν;
τί λοιπόν; είπε, το αντίθετο είναι της ζωής, όπως στην εγρήγορση ο ύπνος; 

...

ὃς ἂν ἀμύητος καὶ ἀτέλεστος εἰς Ἅιδου ἀφίκηται ἐν βορβόρῳ κείσεται, ὁ δὲ κεκαθαρμένος τε καὶ τετελεσμένος ἐκεῖσε ἀφικόμενος μετὰ θεῶν οἰκήσει.
όποιος αμύητος και αλειτούργητος στον Άδη φτάσει στο βούρκο θα κείτεται, ενώ ο κεκαθαρμένος και λειτουργημένος εκεί φτάνοντας με τους θεούς θα κατοικεί.

(από περίληψη Φαίδωνος http://phaidon-platonos.blogspot.gr/2010/01/blog-post.html)

Οι φιλόσοφοι δεν γίνεται να φοβούνται τον θάνατο αλλά να τον αψηφούν μεν, αλλά δεν είναι ορθόν να πηγαίνεις κανείς σε αυτόν με αυτοκτονία. Για κάποιους είναι καλύτερος ο θάνατος από την ζωή, αλλά δεν θεωρείται όσιο να ευεργετούν τον εαυτό τους με αυτόν τον τρόπο. Ο λόγος που δεν πρέπει να αυτοκτονούμε κατά την μυστική διδασκαλία (σημείωση: εδώ κάνει λόγο ο Σωκράτης στα Ελευσίνια Μυστήρια) ότι βρισκόμαστε σε μια φυλακή, η οποία είναι το σώμα μας, και δεν πρέπει να δραπετεύει (αυτοκτονεί) κανείς από εκεί από μόνος του. Διότι οι θεοί που μας φροντίζουν μας έδωσαν ζωή, επομένως εάν κάποιος αφαιρέσει αυτό που του έδωσαν οι θεοί δηλ την ζωή του χωρίς την συγκατάθεση των θεών πράττει αντίθετα των θεών.

.....
και μια σαρκαστική ματιά από
Λουκιανό: Φιλόπατρις ἤ διδασκόμενος

Κριτίας:...ἀλλὰ κατὰ κρημνὸν ὠθούμην ἄν ἐπὶ κεφαλῆς σκοτοδινήσας, εἰ μὴ ἐπέκραξάς μοι, ὦ τὰν καὶ τὸ τοῦ Κλεομβρότου πήδημα τοῦ Ἀμβρακιώτου ἐμυθεύθη ὑπ' ἐμοί.

...μα στον γκρεμό πήγαινα ζαλισμένος κι αν δε μου φώναζες, φίλε μου (Τριέφων), 
και του Κλεόμβροτου το πήδημα θα λέγαν για μένα πως έκαμα.

Και κλείνουμε με ένα αυτοκτονικό ποίημα του Καλλίμαχου
για προσωπικούς, συναισθηματικούς λόγους 

Ἠῷοι Μελάνιππον ἐθάπτομεν, ἠελίου δέ
δυομένου Βασιλὼ κάτθανε παρθενική
αὐτοχερί, ζώειν γὰρ ἀδελφεὸν ἐν πυρὶ θεῖσα
οὐκ ἔτλη· δίδυμον δ᾽ οἶκος ἐσεῖδε κακόν
 πατρὸς Ἀριστίπποιο, κατήφησεν δὲ Κυρήνη
πᾶσα τὸν εὔτεκνον χῆρον ἰδοῦσα δόμον.

Πρωινοί τον Μελάνιππο θάβαμε, και στου ήλιου τη δύση
η Βασιλώ το κορίτσι πέθανε με τα ίδια της τα χέρια,
 αφού να ζει έχοντας βάλει στην πυρά τον αδερφό δεν άντεξε,
  του πατέρα Αρίστιππου ο οίκος διπλό ατένισε κακό ,
σκυθρώπιασε και η Κυρήνη όλη το καλότεκνο σπίτι σαν είδε ορφανό.

Εκεί στην Κυρήνη, τότε τον 3ο αιώνα, δίδασκε ο Ηγησίας ο Πεισιθάνατος, οπαδός αρχικά του ηδονιστή  Αρίστιππου, μαθητή του Σωκράτη, ο οποίος κατέληξε στο "αν η ευτυχία είναι ανέφικτη καλύτερα είναι να πεθαίνουμε". Το σύγγραμμά του λεγόταν "Αποκαρτερῶν", πεθαίνοντας από την πείνα. Το ότι ο Πτολεμαίος Α' του απαγόρευσε να διδάσκει σημαίνει ότι είχε κάποια επίδραση στον κόσμο. Από τα πολλά φιλολογικά και ψυχολογικά καταλήγω πως η αντιμετώπιση της αυτοκτονίας είναι κυρίως πολιτικό ζήτημα.