((Σεφαραδίτικα της Δύσης)-(Cantigas Sefarditas del Occidente))

(Sephardic music, Sephardi Jews)

Εδώ θα συγκρίνουμε ενδεικτικά κάποια τραγούδια, που αρκετά από αυτά δίνουν ενδείξεις  πως οι αρχικοί τους στίχοι πιθανόν να συντέθηκαν πριν το 1492, έτος απέλασης των Σεφαραδιτών Εβραίων από Ισπανία. Τοπικά, δυτικά ονομάζονται τα σεφαραδίτικα του Μαρόκου.

 -μερικές εισαγωγικές παρατηρήσεις-

Ανήκουν, όπως παρουσιάζονται, τα σεφαραδίτικα στη μεσαιωνική μουσική; μια ανατολίζουσα μελωδία προέρχεται από την αραβική ή την οθωμανική περίοδο; Πόσο παλιά είναι τα λεγόμενα παραδοσιακά τραγούδια; η Judith Cohen απαντά: είμαι πάντα σε δύσκολη θέση όταν μου κάνουν αυτήν την ερώτηση και πρέπει να απαντήσω: Λυπάμαι δεν έχουμε κανένα, αυτή είναι η αλήθεια. Οι Εβραίοι και οι Μουσουλμάνοι επέλεξαν για διάφορους λόγους να μην καταγράψουν τη μουσική τους. Έτσι δεν υπάρχει κανένα χειρόγραφο Εβραϊκής ή Ισλαμικής μουσικής. (Clearing up Ladino, Judeo-Spanish,Sephardic Music) Ομοίως και η Margriet Tindemans: Κάθε προσπάθεια για να βρούμε ποιά ήταν η αρχική μελωδία παραμένει μάταιη. Ποτέ δε θα μάθουμε πώς και πόσο άλλαζε η μελωδία από γενιά σε γενιά. (Medieval Jewish Music: Program & Notes) Τα μόνα μεσαιωνικά σωζόμενα έργα είναι του Οβαδία του Προσήλυτου ενώ τα σεφαραδίτικα άρχισαν να καταγράφονται μουσικά μόλις στα τέλη του 19ου αι.


Αυτό όντως περίεργο· στο χρυσό τους αιώνα (Islamic Golden Age, Golden age of Jewish culture in Spain) έγραψαν για πολλά και διάφορα, ειδικά πέρσες και άραβες και για θεωρία μουσικής, αλλά δεν άφησαν πίσω τους μια μουσική σύνθεση, αν και επινόησαν συστήματα γραφής. Οι πιθανοί λόγοι; από τη μια, θρησκευτικοί-φιλοσοφικοί, π.χ. ο Μαϊμωνίδης είχε για τη μουσική πλατωνικές απόψεις, από την άλλη, αυτό θα το ονομάσω, Αλεξίγραφο Σύνδρομο της Προφορικής Παράδοσης και του Αυτοσχεδιασμού, όπως συμβαίνει συχνά στη μη δυτική μουσική. Ο αυτοσχεδιασμός αδιαφορεί να ακούει ίδιες, πανομοιότυπες συνθέσεις. Το Kitab Al-Aghani, 10th c, Bιβλίο των Ασμάτων, δίνει απλώς το ρυθμό και το μακάμι. (Development of Arabic Musical Notation) Αντίστοιχα δεν έχει βρεθεί έντυπη συλλογή των στίχων από τα τραγούδια πριν τον 18ο αιώνα, ενώ οι Σεφαραδίτες τύπωναν δικά τους βιβλία, κυρίως θρησκευτικά.

Και ενώ οι Εβραίοι, με μια, δυο εξαιρέσεις, περνούσαν καλύτερα υπό ισλαμική διοίκηση, όντας συμπάσχοντες και σύμμαχοι, ιδιαίτερα την εποχή των σταυροφοριών, τα θέματα των τραγουδιών, τα μη θρησκευτικά, αντλούνται κυρίως από χριστιανικά ιπποτικά στερεότυπα, στο ύφος των τροβαδούρων. Αντίθετα, η αραβική επίδραση φαίνεται στη μεσαιωνική ποίηση που έχει γραφτεί κυρίως στα εβραϊκά. Σε λαντίνο έχουν σωθεί λίγα πράγματα πριν το 1492 με κυριότερα το ανώνυμο Las Coplas de Yosef και οι Dialoghi d' Amore του Judah Leon Abravanel. Εβραίοι μουσικοί πάντως αναφέρονται και σε χριστιανικές και σε μουσουλμανικές αυλές, και απ' αυτούς ίσως προέρχονται κάποια τραγούδια.


Όπως λέει εδώ, ένας εβραίος μουσικός: δεν υπάρχει εβραϊκή μουσική, απλώς δανειζόμαστε τη μουσική των γειτόνων μας και την επηρεάζουμε και αυτό φαίνεται στις διάφορες μουσικές παραλλαγές που μπορεί να έχει το ίδιο τραγούδι. Είναι η κατεξοχήν Mουσική του Mετανάστη των Πόλεων, που αλλάζει στον τόπο και το χρόνο. Γιαυτό και επισφαλέστερο να εμπιστευτείς την προφορική παράδοση σε σχέση με αυτή των απομονωμένων ορεσίβιων. Από την άλλη, ιδανικό πεδίο έρευνας για συγκριτική λογοτεχνία και μουσικολογία. Μετά την ισπανική λογοτεχνία, επόμενη πηγή σύγκρισης είναι η ελληνική.


Για την Ισπανοεβραϊκή γλώσσα (Judaeo-Spanish, Judeoespañol, Djudeo-Espanyola) να πούμε πώς πρόκειται για ισπανική διάλεκτο. Ladino (latino) λατινική την ονόμαζαν όταν ήταν στην Ισπανία, μετά απλώς ισπανικά, espanyol, spanyolit. Φωνολογικά πλησιέστερη στα παλιά ισπανικά, π.χ. baxo/sh αντί bajo/-χο, σίγμα ή ζήτα για το νεο-ισπανικό θήτα, cinco, razón. (Διόλου τυχαία, το νεότερο θήτα στερούνται και οι Ισπανόφωνοι της Αμερικής που φύγαν την ίδια εποχή με τους Σεφαραδίτες).  Σχετικά με την ορθογραφία, σε γενικές γραμμές ακολούθησα την ισπανική.


Να δούμε πρώτα ένα ισπανικό λαϊκό τραγούδι εκείνης της εποχής, που κατέγραψε ο μουσικός Francisco de Salinas. Ο Juan Anchieta  είχε συνθέσει ομότιτλη λειτουργία, που δεν σώζεται.

Ea, Judíos, a enfardelar; que mandan los reyes, que paséis la mar

Άντε, Εβραίοι, ετοιμάστε τις βαλίτσες/τους φάρδους/τους σάκους

γιατί οι βασιλείς προστάζουν να διαβείτε τη θάλασσα.

Θεωρείται ένα συνηθισμένο αντι-εβραϊκό στιχάκι και παράδοξο το γεγονός πως παρουσιάζεται τα τελευταία χρόνια ως σεφαραδίτικο. Παρόλαυτα υπάρχουν επιχειρήματα υπέρ μιας αμφίσημης ανάγνωσης: η θλιμένη μινόρε μελωδία δεν φανερώνει τη χαρά των μαζών, όπως λέει εδώ. Ο στιχουργός διάλεξε να κλείσει με στίχο που θυμίζει την Έξοδο από την Αίγυπτο και τη Διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας. Η μελωδία, όπως αναφέρει εδώ, μοιάζει με την αρχή του 92ο ψαλμού, ψαλλόμενο κατά τη σεφαραδίτικη παράδοση. Αν έτσι βέβαια πιθανόν και οι χριστιανοί να παρωδούσαν γνωστή μελωδία εβραϊκού ύμνου του Σαββάτου.


Όσοι δεν έφυγαν, σε  διορία τετραμήνου και δίχως χρήματα πάνω τους, ήταν υποχρεωμένοι να βαφτιστούν χριστιανοί· μόλις 12 χρόνια πριν, το 1480 είχε συσταθεί η Ισπανική Ιερά Εξέταση, η οποία μετά την Reconquista, Χριστιανική Επανάκτηση της Ιβηρικής Χερσονήσου, είχε βάλει στόχο ένα ομογενοποιημένο θρησκευτικά κράτος. Το Διάταγμα της Αλάμπρας,  31-3-1492, ακύρωσε την ανεξίθρησκη Συνθήκη της Γρανάδας, 25-11-1491.—Εντούτοις, η Ισπανία δεν ήταν, εκείνη την εποχή, η πρώτη που απέλασε με διάταγμα Εβραίους· προηγήθηκε η Αγγλία το 1290. Επίσης, τραγική ειρωνία· δεν ήταν οι πρώτοι Εβραίοι που έφευγαν με τέτοιο τρόπο από την Ισπανία. Είχαν προηγηθεί οι αιρετικοί Καραΐτες από την Καστίλλη το 1178 με βασιλικό διάταγμα κατόπιν ραβινικής επιρροής.—Οι μισοί, υπολογίζεται, έφυγαν κυρίως στο Μαρόκο, Ολλανδία, Οθωμανία, Ινδία και Λατινική Αμερική. Όσοι έμειναν, ως κρυπτο-ιουδαίοι, αποκλήθηκαν Marranos, που σημαίνει γουρούνια, τρώγοντας, ως κατ' όψιν χριστιανοί, απαγορευμένη τροφή. Οι κρυπτομουσουλμάνοι, Moriscos. 

.....για καμιά μαυριτάνα, μορίσκα, ανδαλούσια θα γράφτηκε το παρακάτω

morena μπορεί να αντιστοιχεί σε μαύρη, μελαμψή ή μελαχροινή...

(Savina Yannatou) 
in mixed dorian with a phrygian ending

Morenica a mi me llaman, Μαυρούλα με φωνάζουν,

yo blanca nací, άσπρη εγώ γεννήθηκα,

el sol del enverano ο ήλιος του καλοκαιριού

me hizo a mi ansí. με έκανε εμένα έτσι

~

          Morenica, graciosica sos, Μαυρούλα τσαχπινούλα είσαι

  Yo morena tu morena Εγώ μελαχροινός εσύ μελαχροινή

 y ojos pretos tu και μάτια μαύρα σύ

   ~        

Morenica a mi me llaman Μαυρούλα με φωνάζουν,

Los marineros, οι ναυτικοί

Si otra vez me llaman αν πάλι με καλέσουν

me voy yo con ellos. πάω εγώ μαζί τους

     ~

Morenica, graciosica sos, Μαυρούλα τσαχπινούλα είσαι

  Yo morena tu morena Εγώ μελαχροινός εσύ μελαχροινή
mavromata mu μαυρομάτα μου
~
Morenica a mi me llama Μαυρούλα με φωνάζει
el hijo del rey ο γιος του βασιλιά
Si otra vez me llama αν πάλι με καλέσει
me voy yo con él. θα πάω εγώ μαζί του
...............................................
Μερικοί ακόμα στίχοι εδώ σε διαφορετική γραμμή από τη Maria Muro
(in aeolian)

Morena me llaman yo blanca nací, 

de pasear, galana, περπατώντας (στον ήλιο, η) όμορφη,

mi color perdí   το χρώμα μου έχασα
(galana < sp. galán, fr. galant, γαλαντόμος, αρχοντικός, κομψός, ερωτικός)
......διασκεύη μου πέρασε απ' το μυαλό για στήριξη των μελαχροινών 
(para hacerme pasar por galana - so as to pass myself off as beautiful, 
για να περάσω για όμορφη)...........

D' aquellas ventanicas, Από κείν' τα παραθύρια

m' arrojan flechas.  βέλη μου πετούν

Si son de amores, αν είναι ερωτικά

_Vengan derechas. ας έρθουνε με μιας_

Vestido de verde Ντυμένος στα πράσινα 
y de alteli. και στα κόκκινα
Qu'ansi dize la novia γιαυτό μιλάει η νύφη
con el chelibi. με τον τσελεμπή τον νιό

     ...........................

Decilde a la morena Πέστε της μαυρούλας
si quere venir, αν θέλει να έρθει

 La nave ya está en vela το πλοίο ήδη κάνει πανιά

_que ya va a partir. για να φύγει_          

Decilde a la morena: Πέστε της μορένας

Por que no me queres? γιατί δεν με αγαπάς;

Con oro y con tiempo με χρυσό και τον καιρό

_a mi me rogares. θα με παρακαλάς_

Ya se viste la morena Τώρα ντύνεται η μορένα

de vedre y de yul (yagi?, στα πράσινα και στα μωβ

ansina es la pera όπως ειν' το αχλάδι

_con el siftili. με ροδάκινο_

Ya se viste la morena Τώρα ντύνεται η μορένα

de amarillo στα κίτρινα

Ansina es la pera όπως ειν' το αχλάδι

_con el bembrillo. με κυδώνι_   

Escalerica l'hizo Σκαλίτσα του κανε

d'oro y de metal, από χρυσό και ασήμι

que venga el muestro novio να ρθει ο γαμπρός μας

a dar berakha. να δώσει μπερακά (ευλογίες)

_Escalerica l'hizo Σκαλίτσα του κανε_

d'oro y de marfil, από χρυσό και φίλντισι

que venga el muestro novio να ρθει ο γαμπρός μας

a dar qedosin. να δώσει κιντουσίν (γαμήλιο όρκο).

Το μαυρομάτα προστέθηκε αργότερα. H Μορένα (ή Μαρία) είναι στερεότυπη περσόνα του ισπανικού στίχου. Σε θεατρικό έργο του Lope de Vega (16ο αι.) Servir a señor discreto (Υπηρετώντας διακεκριμμένο αφέντη) εμφανίζονται παρόμοιοι στίχοι από λαϊκά της εποχής.

"...María me han llamado unos arrieros.......Μαρία με έχουν φωνάξει κάμποσοι αγωγιάτες....

.....Mariquita me llamanlos carreteros......Μαρικίτα με λεν οι αμαξάδες....
Morenita resalada  Μορενίτα τσαχπίνα
me llaman los marineros; με λεν οι ναυτικοί
otra vez que me lo digan άλλη φορά αν μου το πουν
me voy al muelle con ellos πάω στην προκυμαία μαζί τους

Αυτά τα ισπανικά τετράστιχα ονομάζονται κόπλας, coplas. Αναρωτιέμαι αν έχει σωθεί απ' αυτά η μελωδία για να γίνει η σύγκριση, οπότε για μια γεύση ισπανικής μονοφωνίας, ακούστε το ανώνυμο ματζόρε Yo me soy la morenica καταγραμμένο το 1556. Βέβαια για τους γνώστες της Βίβλου, Χριστιανούς και Ιουδαίους, τέτοιοι στίχοι δεν ήταν πρωτάκουστοι· λέει στην αρχή απ' το Άσμα Ασμάτων...μέλαινά εἰμι ἐγὼ καὶ καλή...μὴ βλέψητέ με ὅτι ἐγώ εἰμι μεμελανωμένη, ὅτι παρέβλεψέ με ὁ ἥλιος...μαύρη είμαι εγώ και όμορφη...μη με κοιτάτε που είμαι μαυρισμένη· ο ήλιος με παρακοίταξε...Negra soy, pero graciosa...No os fijéis en que estoy morena: es que el sol me ha quemado...(Cantar de los Cantares)

((Bride prenuptial mikveh/mikvah songs - Προγαμήλια άσματα για της νύφης τη βάφτιση))
with fertility connotations - με γονιμικούς υπαινιγμούς - in minor 

__(La galana y la mar Η γαλάντα και η θάλασσα)_
Muchachica/Mi Εsposica está en el baño Κοριτσούδα/Συζυγούλα μου είν' μες στο μπάνιο

Vestida de colorado  ντυμένη στα κόκκινα

–Échate a la mar y alcanza – échate a la mar.

Ρίξου στη θάλασσα και φτάσε (με) - ρίξου

–A la mar yo bien me echava Στη θάλασσα μετά χαράς θα πήγαινα

Si la suegra/sirena lisencia me dava. αν η πεθερά/η γοργόνα άδεια μου δινε

–Échate a la mar y alcanza – échate a la mar.
Ρίξου στη θάλασσα και φτάσε (με) - ρίξου

Ya salió de la mar la galana Βγήκε απ' τη θάλασσα η γαλάντα

Con un vestido al y blanco – ya salió de la mar. με φόρεμα άλικο και λευκό

Entre la mar y el río Ανάμεσα στη θάλασσα και το ποτάμι

Mos creció un arvol de bembriyo- ya salió de la mar.μας φύτρωσε μια κυδωνιά-τώρα βγήκε...

La novia ya salió del baño Η νύφη τώρα βγήκε απ' το χαμάμ

El novio ya la esta asperando- ya salió de la mar. Ο γαμπρός την περιμένει-τώρα βγήκε...

Entre la mar y la arena Ανάμεσα στη θάλασσα και την άμμο

Mos creció un arvol de almendra/canela- ya salió de la mar. 
μας φύτρωσε μια μυγδαλιά/κανέλα - τώρα βγήκε....
(♫και μία χορευτική εύθυμη major/ματζόρε Γαλάντα από τους Raíces/Ρίζες, στίχοι εδώ)
in dorian

 Fuérame a bañar a oricas del río Πήγα να λουστώ στις όχθες του ποταμού

 ahí encontrí, madre, a mi lindo amigo εκεί αντάμωσα, μάνα, τον όμορφο μου φίλο

 él me dio un abrazo, yo le dí cinco. μου δωσε μιαν αγκαλιά, του δωσε πέντε

Fuérame a bañar y no me bañí.  Πήγα να λουστώ και δεν λούστηκα

Hallé el baño cerrado y me volví. Βρήκα το χαμάμ κλειστό και γύρισα

Sufre por el agua la nuestra novia y báñate Κόπιασε με το νερό νύφη μας και λούσου

Ya sufrió la vida mia ya sufrió y se bañó Πόνεσε η ζωή μου πόνεσε και λούστηκε

.................................................................
(Odelia Dahan and the Yellow Submarine Ensemble)
a blend of Gerschwin and Skalkotas in dorian with a phrygian ending


- Ah, siñora novia, abajes abajo!  Α κερά νύφη, να κατέβεις κάτω
- No puedo, no puedo, que me sto vistiendo, Δεν μπορώ, δεν μπορώ, γιατί ντύνομαι
vestido de novia para el mancevico. φόρεμα νυφικό για τον αντράκο
Ah, siñora novia, abajes abajo! Α κερά νύφη, να κατέβεις κάτω
- No puedo, no puedo, que me sto peinando, Δεν μπορώ, δεν μπορώ, γιατί χτενίζομαι
peinado de novia para el mancevico. χτένισμα νυφικό για τον αντράκο
Cuando veres novia al vuestro amado Σαν θα δεις νύφη τον καλό σου
 Tomale la mano llevandolo al lado Πάρτου το χέρι οδηγώντας τον στην άκρη
que el hijo del hombre servido quiere ser γιατί ο υιός του ανθρώπου θέλει διακονεμένος να 'ναι
(...γιατί ο θνητός άνθρωπος θέλει να απολαύσει τις υπηρεσίες σου...)
...βιβλική φράση σε επιθαλάμιο... 


Και μετά τους γάμους, γεννητούρια και βαυκαλίσματα

[♫♫ in dorian - Maria Luz Alvarez/Ensemble Accentus]

A la nana, a la buba Με το νάνι (ή νταντά/γιαγιά) και την κούκλα
se durma la criatura  (το γέννημα) να κοιμάται η μπουμπούκα 
El Dio' grande que los guarde ο τρανός Θεός να τα φυλά
a los niños de los males τα παιδιά απ' τα κακά
(in phrygian - Françoise Atlan - Don't Let Them Shoot the Kite)

Durme, querido hijico, durme  Κοιμήσου, αγαπημένε γιόκα, κοιμήσου

sin ansia y dolor   δίχως άγχος και πόνο

Cerra tus lindos/luzios ojicos  Κλείσε τα όμορφα/λαμπρά ματάκια σου

durme, durme con savor.  Κοίμου, κοίμου με γλυκάδα

De las fajas/la cuna salirás  Απ' τις φασκιές/ την κούνια θα βγεις

a la escola tu entrarás/irás στο σχολείο θα μπεις

y allí mi querido hijico  και εκεί καλέ μου γιόκα

a meldar/alefbet te ambezarás.  να μελετάς/ αλφαβήτα θα αρχίσεις

De la escola tú salirás Από το σχολείο θα βγεις

y a la plaza tú irás στην πλατεία θα πας

y allí mi querido hijico και εκεί καλέ μου γιόκα

mercancía ambezarás. εμπόριο θα αρχίσεις

De la plaza tú salirásΑπ' την πλατεία θα βγεις

y al estudio tú irás σε σπουδές θα πας

doctorico te harás/salirás γιατρούλης θα γενείς/θα βγεις

(a Las Manchas te irás στη Μάντσα θα πας)

(al empiego entrarás.  στη δουλειά θα μπεις)
Προς θυγατέρα
De la scola salirás Απ' το σχολείο θα βγεις

al amor te echarás στον έρωτα θα δοθείς
tu daí (de allí/ahí?) mi carita hijica  σύ τότε καλή μου κορούλα

a sposar te esposarás με αρραβώνα θα δεθείς
...θα παντρευτείς, κάμεις παιδιά κτλ εδώ...
(in minor - Linet Şaul at the Kal de los Frankos)

Durme, durme  mi alma donzella Κοιμήσου, κοιμήσου, κορίτσι, ψυχή μου, 
durme, durme sin ansia y dolor  Κοίμου, κοίμου δίχως άγχος και πόνο
heq tu sclavo tanto dezea εδώ ο σκλάβος σου τόσο θέλει
ver tu sueño con grande amor να βλέπει τον όνειρο/ύπνο σου με μεγάλη στοργή
Hay dos años que sufre mi alma είναι δυο χρόνια που πονά η ψυχή μου
por ti, joya, mi linda dama για σένα στολίδι/τζόγια μου, όμορφη μου κυρία 
Siente, siente al son de mi guitarra Άκου, άκου τον ήχο της κιθάρας μου
siente, hermosa, mis males cantar άκου, όμορφη, να τραγουδά τα πάθη μου
(Hadass Pal Yarden - in hijaz)


—Nani quere el hijo de la madre —Νάνι θέλει ο γιος της μάνας
de chiko se haga grande 'πο μικρός να γίνει άντρας
—Ay, durmite mi alma que tu padre —Κοιμήσου ψυχή μου γιάιντα ο κύρης σου
viene con muncha alegria έρχεται με χαρά μεγάλη
Ay, avrimex, mi dama, avrimex la puerta, Άνοιξε μου κυρά μου την πόρτα
que vengo cansado de arar las huertas που 'ρχομαι κουρασμένος να οργώνω τους κήπους
—Ay, avrir no vos avro, no venix cansado, Αχ δε θα σου ανοίξω, δεν έρχεσαι κουρασμένος
sino que venix de onde muevo amor! παρά από κάποιο νέο αμόρε!
Ay, ay ni es mas hermoza, ay ni es mas valida Αχ ούτε είναι πιο όμορφη, ούτε πιο άξια
ni ella llevava mas de las mi joyas δεν ξεπερνούσε αυτή τις χάρες μου

Το νάνι προέρχεται από Βαλκάνια. Στην Τουρκία λένε νίνι. Πιθανόν κατόπιν συζυγικής νουθεσίας κυκλοφορούν και στίχοι Ay, la puerta yo vos avro, que venix cansado. Απρόσμενος εγκιβωτισμός σε νανούρισμα ενός ισπανικού ρομάντζου σε διάφορες παραλλαγές, που θεματικά ονομάζεται La mujer engañada, η απατημένη γυναίκα ή La mal casada, η κακοπαντρεμένη.  

Me casó mi madre chiquita y bonita Με πάντρεψε η μάνα μου μικρούλα κι ομορφούλα
  con un muchachito que yo no quería.... με νέο που δεν ήθελα...
      A la medianoche  el pícaro se iba Τα μεσάνυχτα ο αγύρτης ήρθε
-Alma mía, ábreme la puerta Ψυχή μου άνοιξε μ' την πόρτα
    que vengo cansado de ganar la vida. τί κουρασμένος έρχομαι τα προς το ζην κερδίζοντας
   -Vaya a pasar la noche donde pasó el día -
(ο κύριος) να πάει να περάσει τη νύχτα, όπου πέρασε τη μέρα
      vayase a dormir a casa de su querida να πάει να κοιμηθεί στο σπίτι της γκόμενάς του
-Mujer de los diablos, ¿quién te lo decía? Διαβολογύναικο, ποιός στο 'πε;
  -Hombre del demonio, yo que lo sabía.-Δαιμονισμένε, το μαθα εγώ
      Me dio un puñetazo que quedé tendida.Μου δωσε τότε μια μπουνιά που έμεινα τάβλα

(La Mujer Engañada: A romance in the Judeo-Spanish tradition)
και μια ρομαντική εκδοχή θυρανοίγματος από τους 
Ensemble Accentus in Plagal First tone

- Avrix mi galanica, que ya va amanecer. - Άνοιξε γλυκιά μου, πάει να ξημερώσει

- Avrir ya vos avro mi lindo amor, - Θα σου ανοίξω αγάπη μου

 La noche no durmo pensando en vos  Τη νύχτα δεν κοιμάμαι σκεπτόμενη εσέ

Mi padre está meldando, mos sentirá la boz. Ο πατέρας μου μελετά, θακούσει τη φωνή μας

Amatalde/Apagalde la luzezica, 'sí se echará Σβήστου το φωτάκι, έτσι θα ξαπλώσει 

Mi madre está cuziendo, mos sentirá la boz. Η μάνα μου ράβει, θακούσει τη φωνή μας

Pedrelde la algujica, 'sí se echará. Χάστης τη βελονίτσα, έτσι θα ξαπλώσει 

Mi hermano está escribiendo, mos sentirá la boz. Ο αδερφός μου γράφει, θακούσει τη φωνή μας

Pedrelde la pendolica, 'sí se echará. Χάστου το πενάκι, έτσι θα ξαπλώσει 

Mi hermana está labrando, mos sentirá la boz. Η αδερφή μου κάνει εργόχειρο

Pedrelde el bastidorico, 'sí se echará. Χάσε της το κεντόβολο, έτσι θα ξαπλώσει

Ισπανική Αφηγηματική Μπαλάντα (Ρομανθέρο, collection of romances)

(Hespèrion XXI - Montserrat Figueras -in hijaz)

—Por qué lloras, blanca niña —Γιατί κλαις, λευκό κορίτσι;

Por qué lloras, blanca flor? Γιατί κλαις λευκό λουλούδι;

—Lloro por vos, caballero, —Κλαίω για σένα, ιππότη

Que vos vas y me dejas. που θα φύγεις και θα με αφήσεις

Me dejas niña, y muchacha, με αφήνεις κορασιά, κορίτσι

Chica y de poca edad κόρη και μικρής ελικιάς

Tengo niños chiquiticos,  έχω παιδιά μικρούλια

Lloran y demandan pan. κλαίνε και ζητούν ψωμί

Si demandan al sus padre, ζητούνε τον μπαμπά τους

Qué respuesta les vo a dar? τί απάντηση θα τους δώκω;

-Metió la mano en su pecho, -Έβαλε το χέρι στο πέτο του

Cien doblones le fue a dar. εκατό δουβλόνια πήγε να δώσει

—Esto para qué me abasta, —Αυτό για τί μου φτάνει

Para vino o para pan? για κρασί ή για ψωμί;

—Si esto no vos abasta, —Αν αυτό δεν σας αρκεί

Ya tenés d’onde tomar.ξέρεις απο που να πάρεις

Venderés viñas y campos θα πουλήσεις αμπέλια, χωράφια

media parte de la ciudad. στο μέσο μέρος της πόλης
Venderés viñas y campos θα πουλήσεις αμπέλια, χωράφια
de la parte de la mar κι απ' το μέρος της θάλασσας

Vos asperares a los siete. θα περιμένεις στα εφτά χρόνια

Si no, a los ocho vos casás. αν δεν έρθω, στα οχτώ θα παντρευτείς

Tomares un mancevico θα πάρεις ένα παλικάρι

Que parezca tal y cual, να μου μοιάζει 

Que se vista las mis ropas να ντύνεται τα ρούχα μου

Sin sudar y sin manchar. άδρωτα και αλέκιαστα

-Esto que sintió su madre, -Τ' άκουσε η μάνα του

Maldición le fue a echar: και κατάρα του στειλε:

—todas las naves del mundo —Όλα τα πλοία του κόσμου

vayan y abolten con paz, να παν και να γυρίζουν ήσυχα

y la nave de mi hijo μα το πλοίο του γιου μου

vaya y no abolte jamás! να πάει και να μη γυρίσει ποτέ!

-Pasó tiempo y vino tiempo,  -Πέρασε καιρός, ήρθε καιρός

descariño le fue a dar. η αστοργιά της μαλάκωσε

Asentada en la ventana, καθισμένη στο παράθυρο

La que da para la mar: εκείνο απ' τη θάλασσα
Vido venir navezica, είδε να ρχεται πλοιάρι

Navegando por la mar πλέοντας στο πέλαγος
—Así biva el Capitan —Να ζήσει ο καπετάνιος
Que me diga la verdad. που την αλήθεια θα μου πει
si verías a mi hijo, αν τυχόν είδες το γιο μου

a mi hijo caronal? το γιο μου τον μονάκριβο

—Yo lo vide a su hijo, —Είδα το γιο σου 

A su hijo caronal: το γιο σου τον μονάκριβο

Echado en aquellos campos, ριγμένο σε κείνους τους κάμπους

La tierra tenia por cama τη γη είχε κρεβάτι

Y el cielo por cubierta. τον ουρανό κουβέρτα

Tres buracos él tenía: τρεις οπές έφερε

Por el uno le entra el aire, απ' τη μια ο αέρας έμπαινε

Por el otro le entra el sol, απ' την άλλη ο ήλιος

y por el más chico de ellos και απ' τη πιo μικρή απ' αυτές

le entra y sale el lunar. μπαίνει και βγαίνει το φεγγάρι

-Esto que sintió su madre, -Μόλις το άκουσε η μάνα του

A la mar se fue a echar. στη θάλασσα πήγε να ριχτεί

—No vos echés, la mi madre, —Μη ριχτείς μάνα μου

que yo soy tu hijo caronal!. γιατί εγώ είμαι ο γιος σου ο αγαπημένος!

-Ya se besan y se abrazan -Τότε φιλιούνται, αγκαλιάζονται

Y se van a pasear. και πάνε περίπατο

Το πρώτο μέρος, θεματικά γνωστό ως la boda estorbada, ο εμποδισμένος γάμος ή la partida del esposo η αναχώρηση του συζύγου, έχει αναλογίες με την ισπανική μπαλάντα El conde Dirlo...Siete (7) años, la condesa, todos siete me esperade, si a los ocho (8) no viniere, a los nueue (9) vos casade....(A Comparative History of Literatures in the Iberian Peninsula) Το δεύτερο (la vuelta del hijo maldecido, η επιστροφή του καταραμένου γιου) με το ελληνικό μοτίβο της κακιάς μάνας που καταριέται τον γιο της που ξενιτεύεται...μια μάνα, μια σκυλόμανα του γιο της καταργιέται....Γιέ μου σαν πας στην ξενιτιά πίσω να μη γυρίσεις.....Διαβάτες που διαβαίνετε, περάτες που περνάτε μην είδατε το γιόκα μου τον πολυαγαπημένο;  Τουν είδαμι, τουν βρήκαμι στης Πόλης τα τσιαΐργια. Μαύρα πουλιά τουν τρώγανι κι άσπρα τουν τρουγιουρνούσαν κι ένα μικρό-μικρό πουλί τούνι μοιργιουλουγούσιν: Ξένι, δεν έχεις μάνα ισύ κι αδέρφκια να σι κλάψουν; -Έχου κι μάνα κι αδερφές που μ' έδιουξαν στα ξένα. (Από την εφημερίδα Λαός Ημαθίας και σελίδα για δημοτικά Τζουμαγιάς Σερρών) (The Judeo—Spanish Ballad Tradition by Samuel G. Armistead and Joseph H. Silverman) Να συντέθηκε άραγε το δεύτερο μέρος αργότερα στην Ελλάδα; βέβαια το σεφαραδίτικο κλείνει τουλάχιστον αισιόδοξα.

(Arvolera in major - Brunella Selo)

Arvolera, arvolera muy gentil Δέντρο, δέντρο πολύ όμορφο
en la rama de más arriva στο κλαδί το πιο ψηλό
hay la bolisa d' Amadi είναι η γυναίκα του Αμαντί
Por allí pasa un caballero Απο εκεί περνά ένας ιππότης
caballero muy gentil ιππότης πολύ όμορφος
Que buscas la mi bolisa? Τί ψάχνεις γυναίκα μου;
Que buscas vos por aquí? Τί ψάχνεις εσύ εδώ;
Busco yo a mi marido mi marido d' Amadí Ψάχνω τον σύζυγο μου τον Αμαντί
Cuanto davas la mi bolisa Πόσα θα δινες γυναίκα μου
que vo lo traigan aquí? για να στον φέρουν εδώ;
Dava yo los tres mis campos Θα δινα τα τρία χωράφια
Que me quedaron d' Amadí που μου έμειναν απ' τον Αμαντί
El uno era de trigo Το ένα ήταν για στάρι
El otro de zengefil το άλλο για ζεντζεφίλι
Dadvos a vos la mi bolisa Δώστα σε σένα γυναίκα μου
que vo lo traigan aquí για να στον φέρουν εδώ
Mal año tal cavallero Κακό χρόνο (να 'χει) τέτοιος ιππότης
que tal me quiso dizir που τέτοια θέλησε να μου πει
No maldigas la mi bolisa Μην καταριέσαι γυναίκα μου
que so' vuestro marido d' Amadí γιατί είμαι ο σύζυγος σου ο Αμαντί
Echadvos vuestro trensado Ρίξε την πλεξούδα σου
Me subiré yo por allí Θα σκαρφαλώσω εκεί

Όπως λέει εδώ, αργότερα τραγουδήθηκε σε ανατολίτικο, φρύγιο τρόπο. Δεν ξέρω αν η ιταλίδα αντλεί από δυτική παράδοση ή απλώς το λέει στην οικεία της κλίμακα. Η ισπανική πηγή είναι το Yo soy la recién casada (15th c.) Είμαι η νιόπαντρη που τελειώνει Ay, mujer, usted está en luto, sin haberme muerto yo! Αχ, γυναίκα, σε πένθος είσαι δίχως να 'χω πεθάνει εγώ! Εδώ στίχοι με αγγλική μετάφραση· διαφορετική παραλλαγή της αρβολέρας με ίδιο θέμα, την επιστροφή του συζύγου,la vuelta del marido, μαζί με το Lavaba la blanca niña,  έπλενε η άσπρη κόρη...me habló antes que muriera que me case yo con vos...μου είπε πριν πεθάνει να σας παντρευτώ (μουσική απαγγελία από τη Θεσσαλονικιά Ρενέ Μπιβάς-Σεβί), το οποίο μοιάζει με τον Γυρισμό του Ξενιτεμένο Συζύγου...μια κόρη πόπλενε σε μαρμαρένια γούρνα....-Πες μου σημάδια του κορμιού, σημάδια της αγάπης....-Ξένε μου εσύ είσαι ο άντρας μου, εσύ είσαι κι' ο καλός μου.".και ένα λεξιλογικό...η bolisa, γυναίκα, (ή bula, bulisa— στα τουρκικά boliçe, η εβραιοπούλα— και που προέρχεται μάλλον από το γίντικο balabusta, οικοδέσποινα) να έδωσε άραγε την μπουλίτσα ή αυτή προέκυψε ανάμεσε στην πουλίτσα και την μπουλούκα;-)

(Soledad Bravo  - in hijaz)

Una matica de ruda, Ένα ματσάκι απήγανο

una matica de flor, ένα βλαστάρι λέλουδο

me la dio un mancevico  παλικαράκι μου έδωκε

que de mi se enamoró. εμένα που ερωτεύτηκε

Hija mía, mi querida, Κόρη μου, καλή μου, κόρη

no te eches a perdición. μην ξαπλώσεις στο χαμό

Más vale un mal marido πιότερο αξίζει ένας σύζυγος κακός 

que un mancevo de amor από νιό αγαπητικό.

Mal marido, la mi madre, Κακός σύζυγος, μάνα

el pilisco y la maldición. παλούκι και κατάρα.

Mancevo de amor, la mi madre, Εραστής, μάνα μου, νιό

la mançana y el buen limón. μήλο, λέμονο καλό

Ισπανική πηγή: La guirnalda de rosas”: tradición y simbolismo en un romance español y sefardí, εδώ παρωδημένη από τον ισπανό μίμο AlbertoEsFeliz.

–Esa guirnalda de rosas, hija, ¿quién te la endonara? 
Τούτο το ροδοστέφανο κόρη ποιός να στο έδωκε;
–Donómela un caballero que por mi puerta pasara;
Μ' το δωκεν ιππότης που από την πόρτα μ' πέρασε
tomárame por la mano, a su casa me llevara,
με πήρε από το χέρι, στο σπίτι του με έφερε
en un portalico escuro conmigo se deleitara.
σε βεράντα σκοτεινή μαζί μου εχάρηκε
Echóme en cama de rosas en la cual nunca fui echada,
Με έγειρε σε κλίνη με τριαντάφυλλα, σε τέτοια ποτέ δεν ξάπλωσα
hízome, no sé qué hizo, que d’él vengo enamorada;
μου 'καμε, δεν ξέρω τί, που έρχομαι ερωτευμένη·
traigo, madre, la camisa de sangre toda manchada.
τραβώ, μάνα, την καμίσα με αίμα όλη λερωμένη!
–¡Oh sobresalto rabioso!, ¡que mi ánima es turbada!
Ω πανωτράνταγμα λυσσώδες! η ψυχή μου ταραγμένη!
Si dices verdad, mi hija, tu honra no vale nada,
Αν λες αλήθεια, κόρη μου, η τιμή σου δεν αξίζει μία
que la gente es maldiciente, luego serás deshonrada.
τι είναι ο κόσμος κακολόγος, γιαυτό θα 'σαι ατιμασμένη
–Calledes, madre, calledes, calléis, madre muy amada,
Ησύχασε μαμά ησύχασε πολύ αγαπημένη
que más vale un buen amigo que ser mal maridada.
τι πιότερο αξίζει εραστής καλός απ' το να 'σ' κακοζεμένη
Dame el buen amigo, madre, buen mantillo y buena saya,
Δώσε μου εραστή καλό, μάνα, καλή μαντίγια, καλή σάγια
la que cobra mal marido vive malaventurada.
ζει δυστυχισμένη η που κακό άντρα παίρνει 
–Hija, pues queréis así, tú contenta, yo pagada
Κόρη, αφού έτσι πεθυμάς, σύ φχαριστημένη, γώ ησυχασμένη

Και μετά τα πολλά ρομαντικά τέλος με μια μπουρλέσκα ιστορία γονιμότητας απ' την Ταγγέρη του Μαρόκου· μάλιστα η Vanessa Paloma λέει πως γέννησε μια βδομάδα μετά το βιντεοκλιπ. Haketia, εκ του αραβικού haka, αφηγούμαι, ονομάζονται τα λαντίνο του Μαρόκου. Με βάση αυτό το λεξιλόγιο τραγούδι δεν βρήκα.

(in major with a chromatic ending - verses possibly of goliardic origin)

Estando el Pai-Pero, sentadito al sol mama Όντας ο Παϊπέρος αραχτός στον ήλιος, μαμά
Con los calzones blancos y afuera el cordón. με τ' άσπρο το βρακί και απ' έξω το λουρί 
Miranle las damas, por el mirador, mama τον βλέπουν οι γυναίκες από τη βίγλα, μαμά
¿qué es esto Pai-Pero, qué es esto señor? τί είν' τούτο Φράτε Πέτρο, τί είν' τούτο σενιόρ;
qué es esto que asoma por el su calzón? τί ειν' τούτο που προβάλλει από το βρακί σας;
Esta es la escopeta, con que cazo yo είν'  η καραμπίνα, με τούτη κυνηγώ
Y estas son las balas de la munición. και αυτές οι σφαίρες απ' τα πυρομαχικά
Suba Usted Paipero, suba Usted, señor Ανεβείτε Παϊπέρο, ανεβείτε σενιόρ
No puedo señora, no puedo por Dios Δεν μπορώ σενιόρα, δεν μπορώ για το Θεό
Que para tantas damas no hay abastición. για τόσες γυναίκες εγώ δεν επαρκώ
Quiso que no quiso y arriba que subió, mama ήθελε δεν ήθελε επάνω ανέβηκε,
Con agua de rosas lavarónselo με ροδόνερο τον έλουσαν
Con toallas de holanda, secarónselo. με λινές πετσέτες τον εστέγνωσαν
Ciento veinte damas, a todas empreñó, mama Εκατόν είκοσι κυράδες όλες τις εγκύησε μαμά
Menos la cocinera que para ella faltó. εκτός απ' τη μαγείρισσα που για αυτήν εξέμεινε
No faltó mi vida y no faltó, mama δεν ξέμεινε ζωή μου δεν ξέμεινε
No faltó mi vida, que aquí lo traigo yo. δεν ξέμεινε, εδώ στο φέρνω εγώ
Tras de los anafes, allí la empreñó. πίσω απ' τα καμινέτα, εκεί την εγκύησε.
Todas paren niña, la criada varón Όλες γεννούν κορίτσι, η υπηρέτρια αγόρι
Ciento veinte cunas todas en derredor εκατόν είκοσι κούνιες όλες γύρω
Menos la cocinera, que en el terrazo colgó. 
εκτός της μαγείρισσας που (περήφανη) στην ταράτσα το κρέμασε
Estando el Paipero, sentadito al sol, mama Όντας ο Παϊπέρος αραχτός στον ήλιος, μαμά
Damas le miraban por el mirador. Γυναίκες τον εκοίτααν από τη βίγλα

.......

 από το Κάδιξ, πόλη της Ανδαλουσίας, μια παραλλαγή

San Pedro y el cordón, που καταλήγει

........

Pues San Pedro al coro subió Τότε ο Άγιος Πέτρος στο ψαλτήρι ανέβηκε

y a todas las monjas las palporeó. και όλες τις μοναχές τις ψηλάφησε

La hermana abadesa, más calurosa que el sol: Η αδελφή ηγουμένη, πιό θερμή και απ' τον ήλιο

-Venga, San Pedro, también quiero yo! Έλα, Άγιε Πέτρο, θέλω και εγώ!

Tanto fue la pasión que se cortó el cordón. Τόσο ήταν το πάθος που το κορδόνι κόπηκε

....άλλαξα vieja->calurosa και monjas->pasión...ένας Θεός ξέρει πόσες παραλλαγές έχει ετούτo το στόρι του Fray Pedro· κάτι τέτοια σκαμπρόζικα κυκλοφορούσαν από τον ύστερο δυτικό Μεσαίωνα και μετά· υπόψη να βρεθεί αντίστοιχο άσμα καλογραιών μετ' εγκυήσεως.

συνεχίζεται

http://ergotelemata.blogspot.gr/2012/02/cantigas-sefarditas-del-oriente.html