Λοκρικά Μοιχοτράγουδα και Ξυπνηρίσματα

Λοκρικά ήταν μοιχευτικά γυναικεία άσματα στην αρχαία Ελλάδα με αρχική προέλευση τους Επιζεφύριους Λοκρούς της Καλαβρίας, και πιθανή αιτία την δωρική καταγωγή τους, που έδινε περισσότερες ελευθερίες στη γυναίκα. Επίσης, η ξεχωριστή αγγειογραφία σε οινοχόη με τη γυναίκα από πάνω κατά τη συνουσία με νεότερο άντρα, βρέθηκε στους Λοκρούς της Ιταλίας.

Ένα άσμα έχει σωθεί, ξυπνήρισμα, (τί να πώ, εγερτήριο;) που το συνδέει έτσι θεματικά με την οξιτάνικη άλμπα, όπως θα δούμε στην συνέχεια....μα να μήν έχουμε ένα όνομα για τα πρωινά τραγούδια όπως aubade, mattinata, alborada, Morgenlied, Tagelied....και αυγήματα, εωθινίσματα, πρωινάδες, ξυπνηρίσματα. Πάλι καλά που κερδίσαμε ως λέξη την μαντινάδα, αλλάζοντάς της όμως το νόημα. Όταν είσαι Έλληνας, όπως λέν, αν δεν τρως βραδινό πριν τις δέκα...πώς να έρθει η έννοια κι η λέξη στα χείλη μας;-). Θα ξεκινήσω με ένα παλιό καταλάνικο, για να φανεί το κάλεσμα της μοιχαλίδος, τί προηγήθηκε της συνευρέσεως, πώς και γιατί έλειπε ο σύζυγος και μετά θα περάσουμε στα οξιτάνικα, αρχαία ελληνικά, νέα, και θα κλείσουμε με ένα απλό σαιξπηρικό ξυπνήρισμα. 

Στο ΡΙΚ λοιπόν, κάπου τη δεκαετία του '80, Σαββίνα Γιαννάτου και Κώστας Γρηγορέας στην κιθάρα σε καταλανικό τραγούδι του 16ου αιώνα, που συνέλεξε ή συνέθεσε ο Bartomeu Càrceres.

Soleta só jo ací, Μόνη είμαι εγώ εδώ

si voleu que us vaja obrir, αν θέτε να πάτε να ανοίξετε

ara que n'és hora, τώρα είναι η ώρα 

si voleu venir. αν θέλετε να έλθετε

Mon marit es de fora. Ο σύζυγος μου είναι έξω

On?: a Montalvá, πού; στο Μονταλμπάν

demà bé serà migjorn αύριο καλώς θα 'ρθει το μεσημέρι

abans que no tornarà. πριν δε θα γυρίσει

E jo que ho sabia pla, και εγώ το μαθα καλά

que tostemps ho fa així, πως πάντα έτσι το κάνει

ara que n'és hora, τώρα είναι η ώρα

si voleu venir. αν θέλετε να έλθετε

Πολλές φορές θα έχει ταξιδέψει αυτό αμετάφραστο μα τώρα που φαίνονται τα λόγια, τί να πεις;...την καημένη...πόσο μαραζώνει υπό τον σύζυγο ή πόσο αγαπά τον εραστή, για να βγάζει αυτή την εσωτερικότητα. Δεν παραστρατεί για σαρκικούς λόγους αλλά από ανία, θλίψη και μοναξιά, κλεισμένη καθώς θα ήταν στο σπίτι του γαιοκτήμονα. Κερατάδες ήταν λοιπόν οι φεουδάρχες και εραστές οι ιππότες, των οποίων τα κατορθώματα, των ερωτικών περιλαμβανομένων, τραγουδούν οι τροβαδούροι.


Η ποίηση των τραβαδούρων γεννήθηκε στην Οξιτανία, γλωσσικά αδελφό έθνος με την Καταλονία. Εκεί λοιπόν τον ύστερο μεσαίωνα, ξημέρωσε η alba (αυγή), κυρίως είδος μοιχευτικού άσματος, που περιγράφει τα συναισθήματα, την λαχτάρα και τους φόβους των εραστών, όταν ξυπνούν και πρέπει με εχεμύθεια να αποδράσουν και να χωριστούν. Σε αυτό τους βοηθά έμπιστο πρόσωπο φύλακας, η gaita, υπηρέτρια της κυρίας, που έγκαιρα τους ξυπνάει.

Quan lo rossinhols escria Όταν τα αηδόνια λαλούν

ab sa part la nueg e l' dia, με το που φεύγει η νύχτα κι η μέρα

yeu suy ab ma bell' amia εγώ είμαι με την αγάπη μου

jos la flor, κάτω απ' το λουλούδι (το πάθος, το σεντόνι)

tro la gaita de la tor μέχρι που η τσιλιαδόρα του πύργου

escria: "Drutz, al levar! φωνάζει: "Εραστές εγέρθητε!"

Qu' ieu vey l'alba e l' jorn clar. γιατί βλέπω αυγή και μέρα να χαράζει

(Drut = παράνομος εραστής, ιταλικά drudo)


κάποτε αναφέρεται και ο σύζυγος ως ζηλιάρης (gilos/gelos)


Bels dous amicx, baizem nos yeu e vos Καλέ γλυκέ μου φίλε,ας φιληθούμε εγώ και εσύ
aval els pratz, on chanto·ls auzellos, κάτω στο λιβάδι που τραγουδούν τα πουλιά,
Tot o fassam en despieg del gilos Τα πάντα ας κάνουμε σε πίκα του ζηλιάρη
oy Dieus, oy Dieus, de l'alba! tan tost ve. Θέ μου, Θέ μου, η αυγή πόσο σύντομα έρχεται!
(lyrics/eng.translation)

(
(by Helium Vola band) (lyrics/eng.translation)


Gaita be, gaiteta del chastel, Σκοπίνα μου λοιπόν, καστροβιγλίτισσα
Quan la re que plus m'es bon e bel Όταν το πράγμα για με τ' όμορφο και καλύτερο
Ai a me trosqu'a l'alba. ανήκει σε μένα μέχρι την αυγή
E.l jornz ve e non l'apel! η μέρα έρχεται ακάλεστη! (και μου το παίρνει)
........
Και συνεχίζουμε με τα αποσπάσματα για τα λοκρικά από τους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου.
.........

....Κλέαρχος δὲ ἐν δευτέρῳ Ἐρωτικῶν τὰ ἐρωτικά φησιν ᾄσματα καὶ τὰ Λοκρικὰ καλούμενα οὐδὲν τῶν Σαπφοῦς καὶ Ἀνακρέοντος διαφέρειν. Και ο Κλέαρχος στο δεύτερο κεφάλαιο από τα Ερωτικά του, αναφέρει πως τα λοκρικά δεν διαφέρουν σε τίποτα από τα υπόλοιπα και τα τραγούδια της Σαπφούς και του Ανακρέοντα....

Κατὰ τὸν σὸν Φίλωνα, δέον μηδένα τῶν σπουδῆς ἀξίων λέγειν τι τοῦ γάστρωνος παρόντος Οὐλπιανοῦ. Σύμφωνά με τον δικό σου τον Φίλωνα δεν αξίζει κάτι σπουδαίο να ειπωθεί για τον κοιλαρά Ουλπιανό. Οὗτος γὰρ τὰς καπυρωτέρας ᾠδὰς ἀσπάζεται μᾶλλον τῶν ἐσπουδασμένων· Αυτός βέβαια τα καψουροτράγουδα αγαπά πιότερο από τα έντεχνα και σοβαρά, οἷαί εἰσιν αἱ Λοκρικαὶ καλούμεναι, μοιχικαί τινες τὴν φύσιν ὑπάρχουσαι, ὡς καὶ ἥδε· τέτοια είναι τα καλούμενα Λοκρικά, που είναι στη φύση τους μοιχευτικά, όπως το παρακάτω

« Ὦ τί πάσχεις· μὴ προδῷς ἄμμ', ἱκετεύω.
Άχου τρελάθηκες; μη μας προδώσεις/καρφώσεις, ικετεύω

Πρὶν καὶ μολεῖν κεῖνον, ἀνίστω, πριν έρθει εκείνος, σήκω

μὴ κακὸν μέγα ποιήσῃ σε κἀμὲ τὴν δειλάκραν. 
μη τρανό κάνει κακό σε σέ και μέ τη δύσμοιρη

Ἁμέρα καὶ δή, τὸ φῶς διὰ τᾶς θυρίδος οὐκ εἰσορῇς; »

Μέρα είναι λοιπόν, το φως απ' το παράθυρο δεν βλέπεις;

Τοιούτων γὰρ ᾀσμάτων αὐτοῦ πᾶσα πλήρης ἡ Φοινίκη, ἐν ᾗ καὶ αὐτὸς περιῄει καλαμίζων μετὰ τῶν τοὺς κολάβρους καλουμένους συντιθέντων· εἴρηται γάρ, ὦ καλὲ Οὐλπιανέ, τοὔνομα.  Από τέτοια άσματα είναι γεμάτη η πατρίδα του Φοινίκη, όπου περιδιάβαινε και ο ίδιος παίζοντας φλογέρα με τους κολαβριστές (συνθέτες του κόλαβρου, "χορού του χοίρου"). Σου βγήκε, καλέ μου Ουλπιανέ, το όνομα.....

.....Οὐ μόνον δὲ Λυδῶν γυναῖκες ἄφετοι οὖσαι τοῖς ἐντυχοῦσιν, ἀλλὰ καὶ Λοκρῶν τῶν ᾽Επιζεφυρίων, ἔτι δὲ τῶν περὶ Κύπρον καὶ πάντων ἁπλῶς τῶν ἑταιρισμῷ τὰς ἑαυτῶν κόρας ἀφοσιούντων, παλαιᾶς τινος ὕβρεως ἐοίκασιν εἷναι πρὸς ἀλήθειαν ὑπόμνημα καὶ τιμωρίας. Όχι μόνο των Λυδών οι γυναίκες αφήνονταν λέφτερες για τον καθένα (ή τάμα στους ναούς για τους τυχόντες προσκυνητές) αλλά και των Δυτικών Λοκρών και των Κυπρίων. Aπλώς όλοι έταζαν τις κόρες τους στον εταιρισμό, θεωρώντας το μνημόνιο παλιάς ύβρης και τιμωρίας.

Το Λεξικό του Σούδα αναφέρει μία Θεανώ από τους Λοκρούς, ως συνθέτρια τέτοιων ασμάτων αλλά φυσικά δεν θα μπορούσε να ήταν η Θεανώ του Πυθαγόρα ή οποιαδήποτε μαθήτρια ή συγγενής του, όπως λέει εδώ, καθώς αυτός δίδασκε την εγκράτεια του σώματος και την αγνότητα των ηθών.

Για τη μουσική, η λέξη κλειδί είναι ο καπυρώτερος, καπυρός, (καίω ή κάτω + πυρ) ξηρός, καμμένος, εύθραυστος (στα κυπριακά, καπύρα, φρυγανιά και ξεροψημένο χοιρινό) και για ήχο, δυνατός, οξύς, διαπεραστικός.  Καπυρώτεραι ᾠδαί, λοιπόν, τα πιο φασαριόζικα, ανεβαστικά, καψουροτράγουδα. Θα 'ταν κάτι κοντά στα σημερινά σκυλάδικα. Αν βρω στίχο λοκρικό στο νόημα και στο ήθος, θα με ενημερώσω. Οπότε παρουσιάζω το κλασικό νεοελληνικό λοκρικό τραγούδι σε διεύθυνση του κεφαλλονίτη μαέστρου Παναγή Μπαρμπάτη στο θέατρο Αλίκης Βουγιουκλάκη στα Βριλήσσια.

Ξύπνα αγάπη μου
η νύχτα τέλειωσε τ' αστέρια χάθηκαν
πρέπει να φύγεις

Τα δυο τριαντάφυλλα

που ήταν πλάι μας κι αυτά μαράθηκαν

πρέπει να φύγεις

Μια ηλιαχτίδα σου χαϊδεύει τα μαλλιά

πρέπει να φύγεις θα μας βρούνε αγκαλιά

Ξύπνα αγάπη μου

η νύχτα τέλειωσε τ' αστέρια χάθηκαν

πρέπει να φύγεις

Πρέπει να φύγεις

πρέπει να φύγεις

(Στίχοι, μουσική: Κώστας Γιαννίδης από Σμύρνη)

Πολύ πιθανόν να γνώριζε και να εμπνεύστηκε από το αρχαίο άσμα. Η μουσική πάντως ανατολική και εξωτική σαν να εικονίζει το καραβάνι του κυρ-καμηλιέρη που στο τσαντίρι πλησιάζει και βιάζεται η σύζυγος τον κουρασμένο από τη νύχτα εραστή να διώξει. Θα μπορούσε να 'ταν και μια άρια από ελληνική όπερα με θέμα τη μοιχεία. Για αυτό το τραγούδι πήραμε το Α' Βραβείο του Φεστιβάλ Μεσογειακού Τραγουδιού της Βαρκελώνης το 1960 με τη Νανά Μούσχουρη.

Και κλείνω με ένα απλό ξυπνήρισμα, τη διασημότερη aubade, από άντρα σε γυναίκα, στο έργο του Σαίξπηρ, Κυμβελίνος, (λέγεται από μουσικούς, όταν ο Κλότεν ζήτησε ένα τραγούδι για να ξυπνήσει την Ιμογένη) σε μουσική Matthew Haris, που προτιμώ από αυτήν του Σούμπερτ. 

HARK! hark! the lark at heaven's gate sings,  

Άκου, άκου τον σκορδαλό στ' ουρανού την πύλη λαλεί,

  And Phoebus 'gins arise, κι ο Ήλιος αρχίζει να ξυπνά

His steeds to water at those springs  στις πηγές τ' άλογά του να πιουν,

  On chaliced flowers that lies; πα' σε κουπάτα άνθη που στέκουν,  

And winking Mary-buds begin κι οι κατιφέδες κινώντας γνέφουν          

  To ope their golden eyes: να ανοίξουν τα χρύσινα μάτια τους.  

With everything that pretty been, Είναι γύρω η φύση τσαχπίνα, 

  My lady sweet, arise! Αγάπη μου, ξύπνα!  

    Arise, arise! Ξύπνα, ξύπνα!