Νάνος Βαλαωρίτης (συνεντεύξεις)

http://www.skai.gr/player/TV/?MMID=212700

 ( Νάνος Βαλαωρίτης/Nanos Valaoritis, ετών 90 5/7/1921 - 3/4/2011)

-Παρότι συνταξιοδοτηθήκατε το 1993, όπως διάβασα στο βιογραφικό σας, σας συναντούμε σε ένα χώρο, μέσα στα βιβλία σας, στα χαρτιά σας. Εργάζεστε.

-Δεν έχω σταματήσει και αυτό είναι η ειδικότητα μου. Επειδή είμαι συγγραφέας η συγγραφή δεν σταματάει ποτέ. Εκείνο που σταματάει είναι η διδασκαλία σε ένα ίδρυμα. Πολλοί που δεν έχουν άλλη δουλειά να κάνουν μετά τη συνταξιοδότηση έχουν πρόβλημα.

 -Το μυαλό, ο εγκέφαλος είναι σε διαρκή εγρήγορση. Αυτή η προσφορά της φύσης στον άνθρωπο είναι κάτι αξιοζήλευτο.

-Φύση και πολιτισμού όμως γιατί καλλιεργείται αυτό και από μικρός καλλιεργούσα την διάθεση μου να βοηθήσω και να διδάξω άλλους.

-Το καταφέρατε στη ζωή σας. Πώς την αξιολογείτε;

-Εν μέρει τύχη και περιστάσεις και εν μέρει επιμονή να τολμάω, να ζω επικίνδυνα δηλαδή χωρίς μέσα οικονομικά. Στην Αγγλία στο τέλος δεν είχα καθόλου λεφτά. Στη Γαλλία πήγα με ελάχιστα αλλά πρέπει να τολμάει κανείς στη ζωή του αλλιώς μένεις στη γωνιά σου.

-Η κλίση προς βιβλίο, η αγάπη σας στο διάβασμα από πού προήλθε;

-Νομίζω αυτό είναι έμφυτο αλλά βοηθάει και μια καλή δασκάλα.

-Η γνώση όμως είναι προσωπική υπόθεση του καθενός.

- Η γνώση είναι πάθος.

-Ποιός είναι ο πατέρας στην ποίηση;

- Για μένα προσωπικά έπαιξε μεγάλο ρόλο ο Σεφέρης, ο οποίος είχε και αυτός μια κοσμοπολιτική στάση και στα γραπτά του και στην ποίηση του και τον αναγνώρισα από νωρίς, 15 ετών τον ανακάλυψα, μετα τον Καβάφη βέβαια.

-Μόνος όλα αυτά, χωρίς παρότρυνση άλλου προσώπου;

-Παίρναμε τα Νέα Γράμματα

-Όλα αυτά στο Μεσοπόλεμο, τη δεκαετία του '30

-Απ' το '35 μέχρι το '40. Το '39 που τον γνώρισα ο Σεφέρης ήταν προσηνής και ευχάριστος άνθρωπος που με βοήθησε.

-Θα φεύγατε απ' την Ελλάδα ακόμη και αν δεν γινοταν ο πόλεμος;

- Έμεινα μέχρι το '44, έζησα αυτή τη φοβερή εμπειρία της κατοχής πολύ παράξενη γιατί υπήρχε και μια έξαρση της ποίησης τότε, συναντιόμασταν συχνά και διαβάζαμε, γράφτηκαν πολύ σημαντικά ποιήματα τότε, του Εγγονόπουλου ο Μπολιβάρ, η Αμοργός του Γκάτσου, ο Ήλιος ο Πρώτος του Ελύτη, του Εμπειρίκου τα γραπτά, όλα αυτά έγιναν σε μια φρικτή εποχή που μπορούσε να είχε εκλείψει η Ελλάδα αν δεν καταργούσε το  βρετανικό μπλόκο ο Τσώρτσιλ και δεν μας έστελναν τρόφιμα - Το δύσκολο γεννά το ανώτερο στον άνθρωπο -Η ποίηση ήταν ένας παράδεισος που μπορούσες να ξεφύγεις απ' τη στυγνή πραγματικότητα που ήταν τα πτώματα των ανθρώπων στους δρόμους, έπαιξε ένα ρόλο απίθανα θεραπευτικό. Γιαυτό είναι λάθος να υποτιμάμε την ποίηση που δεν είναι τόσο δημοφιλής όσο το μυθιστόρημα. Έχουν ξεχάσει οι άνθρωποι ότι η ποίηση μπορεί να παίξει ένα τέτοιο ρόλο.

- Πρώτος σταθμός στο εξωτερικό η Βρετανία. Εκεί γνωρίσατε τον πολιτισμό των Άγγλων. Τί σας έδωσε αυτή η κοινωνία;

- Επειδή με έστειλε ο Σεφέρης απ' την Αίγυπτο, συνάντησα αμέσως τους άγγλους ποιητές, κριτικούς και εκδότες, αυτοί όλοι με υποδέχτηκαν με ανοιχτές αγκάλες, ήμουν ένα φαινόμενο, ένας νεαρός ποιητής 23 ετών Ελληνας που είχε ξεφύγει απ΄την κατοχή, είχα την υποδοχή ενός ήρωα και γνώρισα τους πάντες, αμέσως μετέφρασα το Σεφέρη, αμέσως τα δημοσιεύσανε το '48, είχε τεράστια επιτυχία στην Αγγλία με δεκαπέντε ενθουσιώδεις κριτικές. Μετά το '50 άρχισε να πέφτει να χαλαρώνει αυτή η τάση τους προς τα έξω. Είναι νησιώτες και τους αρέσει να κλείνονται και αυτό το άνοιγμα προς στην Ευρώπη έγινε λόγω του πολέμου. Είχε πάει και πολύς κόσμος από την Ευρώπη στην Αγγλία, Γάλλοι, Πολωνοί, αφού συνεργάστηκα εκεί και με γαλλικό περιοδικό.

- Στις μέρες υπάρχει ένα νέο κύμα, πιθανόν να ενταθεί στο προσεχές μέλλον, ανθρώπων νέων που θα αναζητήσουν επαγγελματική αποκατάσταση στο εξωτερικό. Μετά τη φυγή μυικής δύναμης τώρα έχουμε κυρίως εξαγωγή νοητικής δύναμης. Δεν είναι κρίμα για το τόπο μας τέτοια απώλεια;

- εγώ νομίζω ότι πρέπει να φεύγουν γιατί εδω πέρα δέν υπάρχουνε τα μέσα -και να  μεταλαμπαδεύσουν

αργότερα τη γνώση που απέκτησαν έξω στην Ελλάδα -έτσι ακριβώς.

-Πώς ήταν αυτή η μετάβαση απο τη Αγγλία στη Γαλλία; ήταν πολύ ευχάριστη οι Γάλλοι πιό πολιτισμένοι από τους Άγγλους και πολύ πιό ανοιχτοί στους ξένους και επιπλέον λόγω της γαλλικής παιδείας ένιωσα πολύ οικεία. Το μόνο που με ξένισε ήταν η ομάδα των υπερρεαλιστών, αντί να είναι ρομαντικοί, ήταν πρακτικοί, συζητούσαν μόνο τα τρέχοντα, ποτέ θεωρίες και από τον ίδιο τον Μπρετόν και τους γύρω του, η ατμόσφαιρα πολύ πιό ψυχρή από ό,τι φανταζόμουνα. Η Γαλλία είναι γεμάτη από παιδεία και πολιτισμό, πας εκεί και ψαρεύεις βρίσκεις και εκπλήξεις, θυμάμαι σε ένα βιβλιοπωλείο στο Σηκουάνα ανακάλυψα όλη τη μετάφραση του Πλάτωνα στα λατινικά από τον ουμανιστή Marsilio Ficino και επειδή ήταν λατινικά δεν πουλιότανε, το πήρα για 30 φράγκα - Δουλεύατε στη Γαλλία; -ναι έγραφα κυρίως θεατρικά.

-Έχει φοβικά σύνδρομα η Ελλάδα έναντι των Ευρωπαίων και γιατί;

-Οι Έλληνες έχουν ένα περίεργο σύμπλεγμα ανωτερότητας, ότι είμαστε καλύτεροι απ' τους κουτόφραγκους, και ταυτόχρονα κατωτερότητας που το συνοδεύει. Είναι φανερό ότι αυτές οι χώρες οι δυτικές έχουν τα πάντα, πολύ περισσότερα από εμάς. Εκεί που έχουμε εμείς σε μία ειδικότητα έναν ή δύο, αυτοί εχουν δεκάδες. Επικαλούμαστε τους αρχαίους αλλά οι αρχαίοι δεν μας βοηθάνε πια. Eκείνο που μας λείπει είναι μετά την αναγέννηση τί έγινε, η σύγχρονη ταυτότητα μας, και εκεί φαίνεται η φτώχεια και πόσο λίγο μπορούμε να συναγωνιστούμε τους Δυτικούς.

-Αυτό που λέγεται ότι η παρακμή μας οφείλεται στους Οθωμανούς έχει βάση πιά σήμερα;

-Νομίζω πως ναι. Οι Οθωμανοί λόγω της θρησκείας είχαν ένα βιβλίο το κοράνι και δεν αναγνώριζαν τίποτα άλλο (ό,τι ερχόταν μόνο απ' την Περσία) δεν υπήρχε τρόπος να επικοινωνήσουμε να ωφεληθούμε. Μόνο μας έβλαψαν.

-Αν είχαμε περισσότερο προσανατολισμό προς δυσμάς, ενδεχομένως να είχαμε εκσυγχρονίσει και πιο νωρίς το κράτος μας;

-Σίγουρα γιατί αυτό το βλέπουμε στην Κρήτη με τους Ενετούς βγαίνει ο Ερωτόκριτος και η Κρητική Αναγέννηση όπως και αργότερα στα Ιόνια Νησιά.

-Η γλώσσα, βασικό συνεκτικό του έθνους, είναι προτέρημα για τους Έλληνες;

-Προτέρημα και εμπόδιο συγχρόνως. Προτέρημα γιατί η νέα ελληνική είναι κάπως ασχημάτιστη, οπότε μπορεί ένας συγγραφέας να νεοτερίσει. Όμως το γεγονός οτι γλώσσα αυτή είναι πολύ αρχαία μας στοιχειώνει και  μας συνοδεύει σαν φάντασμα δεν γλυτώνουμε απ' αυτή. Αυτό είναι το εμπόδιο, δεν μπορούμε να την αφομοιώσουμε δημιουργικά όπως η Ευρωπαίοι την Αναγέννηση.

-Η ταυτότητα του Έλληνα ποιά είναι;

-Επειδή μιλάμε αυτές τις μέρες για διαφάνεια ο Ελληνας είναι αδιαφανής δεν μπορείς να δεις μέσα του πώς είναι, πώς λειτουργεί.

- Εμείς οι Ζορμπάδες, οι εξωστρεφείς, το συρτάκι, η καλή καρδιά, το ούζο, η μπύρα,η τσικουδιά, το αντάμωμα, τα τραπέζια, ο χορός; και είμαστε αδιαφανείς;

-Αυτό είναι η επιφάνεια, η κοινοτοπία, το στερεότυπο του Έλληνα, ο μεσογειακός, ενθουσιώδης, διονυσιακός. Ψέμα. Ο Έλληνας είναι ένας μελαγχολικός, αποτραβηγμένος μέσα στην ψυχή του, δεν βγαίνει παρά πολύ σπάνια, όπως ο ασβός του Κάφκα από το λημέρι του. Eίναι φοβισμένος και δεν μπορείς να τον κατατάξεις, δεν κατατάσσεται καθόλου εύκολα. Υπάρχουν βέβαια εκπλήξεις, βλέπεις ανθρώπους ξαφνικά με το τίποτα, αυτό υπάρχει εδώ, απουσιάζει έξω, εκεί όλα προβλέπονται, εδώ δεν μπορείς να προβλέψεις τίποτα, οπότε και οι Έλληνες είναι απρόβλεπτοι, δεν μπορείς για πέντε λεπτά να μιλήσεις με τον ίδιο άνθρωπο, μπορεί να μιλάς με κάποιον άλλο, είναι ο ίδιος άνθρωπος που αλλάζει άρδην. Αυτά όλα δημιουργούν μια σκοτεινότητα την οποία έχει διαγνώσει και ο Σεφέρης που είναι και ίδιος εκφραστής της, αυτός τουλάχιστον την εκφράζει, την βγάζει στο φως και την συγκρίνει με το φως, αυτή είναι η ποίηση του -οι άλλοι άνθρωποι την κρύβουμε; οι άλλοι επειδή δεν την εκφράζουν γίνεται ένα μίγμα, αμάλγαμα ψυχικό που βγάζει ένα ναρκισσισμό και μία τάση προς τη μελαγχολία, την κατάθλιψη και την αποθάρρυνση καμία φορά, το βλέπω και σε φίλους μου, κατά τα άλλα πανέξυπνοι, προικισμένοι με ταλέντο αλλά έχουν αυτόν τον ψυχισμό, χαρακτηριστικός νομίζω του Έλληνα, το βλέπουμε και στην ελληνική ποίηση η οποία είναι μια ποίηση μελαγχολίας και κατάθλιψης από το 19ο αιώνα μέχρι σήμερα ιδίως στις αρχές του εικοστού και τέλη του 19ου αλλά τώρα κάποιος θα μου έλεγε ότι υπάρχουν ιστορικοί παράγοντες λειτουργούν όμως αυτοί οι παράγοντες με μια προδιάθεση χαρακτηριστική λαών που έχουν υποταχθεί πάρα πολλά χρόνια σε μια υποδεέστερη κατάσταση από κατακτητές...έχομε μια νοοτροπία μεταποικιακή, αμφιβολία για την ταυτότητα μας, γιαυτό δεν μπορώ να πω τί είναι η ταυτότητα του Έλληνα, δεν μπορώ να την καθορίσω, μπορώ να πω ότι είναι προβληματική και από τη δική μου την εμπειρία απ' τη στιγμή που τελειώνει η κατοχή, ένα πράγμα μόνο ήθελα, να φύγω απ' την Ελλάδα και να πάω σε μία από τις μητροπόλεις, είτε τη Γαλλία είτε την Αγγλία, για να μάθω από πού πηγάζει η δύναμη, η διαύγεια, η ανωτερότητα, το ταλέντο, η επιρροή και ξεκινάω έτσι χωρίς εφόδια όπως ένας πρωτόγονος της Μικρονησίας για το Σίντνευ.

-Πώς βρεθήκατε στη Δυτική Ακτή των ΗΠΑ; τύχη, διότι με καλέσανε στο πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο και η γυναίκα μου είχε κάποιο σπίτι εκεί, απέναντι στο Oakland. Αυτά συνδυάστηκαν με τρόπο μαγικό και βρήκα διέξοδο πολύ εύκολη -Πόσα χρόνια μείνατε εκεί; 30 και δίδαξα 25 χρόνια συγκριτική λογοτεχνία, δημιουργική γραφή και θέατρο -Η ποίηση διδάσκεται; δεν διδάσκεται τυπικά με κανόνες αλλά με επαφή όπως μάθαμε εμείς απ' τους δικούς μας, τους παλαιότερους, με τις συζητήσεις που κάναμε. Όλοι οι ποιητές μας είχαν κάποιον που τον παίρναν αμπάριζα με σχόλια και διάλογο. Δεν δίδασκα ποίηση, ερχόντουσαν στο γραφείο μου μετα τη διδαχή στις τάξεις και τα συζητούσαμε.

-Σε τί διαφέρει από την έκθεση που διδάσκουμε εμείς για να πάρει το παιδί καλό βαθμό και επιβάλλει να υποτάξει τις σκέψεις του σε κάποιους κανόνες; -αυτά γίνονται στα μαθήματα που διδάσκουνε τη γραμματική και το συντακτικό.

-Πώς είναι η Αμερικάνικη κοινωνία; πάρα πολύ κινητική, το προτέρημα και το ελάττωμα της, π.χ. από τα παιδιά που είχα τα πολύ ταλαντούχα είναι ζήτημα αν έχω επαφή με ένα δύο, εξαφανίστηκαν, τους έφαγε η μαρμάγκα της αδυσώπητης κίνησης, αυτό είναι κατάρα αλλά δημιουργεί και την καταπληκτική ενέργεια που έχει η αμερικανική κοινωνία η οποία αλλάζει συνεχώς.

Το Πανεπιστήμιο το αμερικανικό; - είναι ένα άσυλο, ένα πολιτισμένο περιβάλλον ακόμη και στην έρημο της Iowa ας πούμε έχεις τους ανθρώπους με τους οποίους μπορείς να κουβεντιάσεις, να μάθεις πράγματα.

-Μια μερίδα της κοινωνίας εκφράζει φόβο για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Εσείς τί λέτε;

-Και τα πανεπιστήμια στην Αμερική βασίζονται σε μια μορφή ιδιωτικής λογικής. Καταφέρνεις να διδάξεις αν έχεις αρκετούς φοιτητές, οι φοιτητές πληρώνουν, οπότε και εσύ πρέπει να πουλήσεις τον εαυτό σου με κάποιο τρόπο, δεν είναι δεδομένο ότι θα έχεις 400 φοιτητές, πρέπει να τους προσελκύσεις, δεν είναι αναγκασμένοι να 'ρθουν στο μάθημα σου, αυτό είναι ένα σύστημα βασισμένο στη φιλοσοφία της αγοράς. Δεν είναι τα πανεπιστήμια τα αμερικάνικα ελεύθερα απ' αυτήν την άποψη έστω και αν τροφοδοτούνται από την πολιτεία και άλλα ιδρύματα.

-Δεν είναι όμως μία κινητήρια δύναμη να είναι σε εγρήγορση το διδακτικό προσωπικό; Φαντάζομαι ότι παρακολουθούσαν το έργο σας Δεν ήταν αυτονόητο επειδή σας προσέλαβαν μείνατε και τόσα χρόνια μέσα.

 -Βεβαίως με παρακολοθούσαν όχι ασφυκτικά, άνετα κάθε τόσο και μάλιστα είχαν δικαίωμα και οι φοιτητές να σε αξιολογήσουν και το κάνανε, εγώ είχα πάντα τύχη, με αγαπούσαν οι φοιτητές, δεν ήμουν καταπιεστικός ή δογματικός -Σας ενσωμάτωσε η κοινωνία σε αντίθεση με τους προηγούμενους σταθμούς; ναι, ήταν πολύ ευχάριστη εμπειρία, ήταν καλά οργανωμένο το πανεπιστήμιο, είχαμε βέβαια κάτι απεργίες, ανταρσίες επειδή πήγα το '68 την εποχή του Μάη και του Βιετνάμ, αυτό όμως είχε ξυπνήσει τη νεολαία, ο υπερρεαλισμός ήταν πολύ της μόδας και με υποδέχθηκαν πολύ καλά οι αμερικάνοι ποιητές.

-μια κοινωνία που έχει Ιταλούς, Ιρλανδούς, Έλληνες Κινέζους, Λατίνους, πώς εμφανίζει ένα ενιαίο πρόσωπο;  το αγγλοσαξωνικό κράτος ισοπεδώνει τα πάντα με το σύστημα του και το σύστημα των πολιτειών και της κεντρικής εξουσίας δίνει κάποια αυτονομία , ελευθερία.  Πίσω απ' αυτά υπάρχει η αγγλοσαξωνική παιδεία, τα αγγλικά επιβάλλονται και επιβάλλεται και η νοοτροπία των αγγλικών δεν είναι μόνο η γλώσσα και είσαι αμερικάνος από τη στιγμή που γίνεσαι υποτακτικός των αξιών που συνοδεύουν αυτήν τη παιδεία. Χάρις σε αυτήν την παιδεία έχουν επιστήμη, συστηματικότητα, επιδόσεις, είναι μια οργανωμένη κοινωνία.

-Ο πρύτανης εκλεγόταν απ' τους φοιτητές ή τους καθηγητές;

-Διοριζόταν μάλιστα από ένα  συμβούλιο το οποίο χρηματοδοτούσε και το πανεπιστήμιο, ευεργέτες του πανεπιστημίου.- Στο δικό μας μοντελο οι υποψήφιοι πρυτάνεις είναι σε μία συνδιαλλαγή με τις φοιτητικές παρατάξεις - από εκεί αρχίζει το χάος, ποιά κομματική νεολαία θα συμφωνήσει με μια άλλη κάθε μια έχει διαφορετικά κριτήρια. Άλλοι πολιτικά, άλλοι επιστημονικά, άλλοι αισθητικά. Το σύστημα είναι πολύ ενδιαφέρον αλλά το αποτέλεσμα είναι το χάος. Κάθε νόμος πλαίσιο πρέπει να έχει μια εφαρμογή απ' τους ανθρώπους. Αν οι άνθρωποι δεν είναι έτοιμοι να κάνουν κάτι συστηματικά και οργανωμένα δεν μπορεί να αλλάξει η παιδεία. Θα περάσουν χίλιοι άλλοι τέτοιοι νόμοι και θα είμαστε στην  ίδια κατάσταση.

-από το '93 και μετά ζείτε στην Ελλάδα ζήσατε την εγχώρια ευημερία μέσω της φούσκας που βασιζόταν σε δανεικά που είχαμε πολλά χρέη αλλά καμωνόμασταν πως δε μας ένοιαζε. Σήμερα έρχονται ορισμένοι πολιτικοί και λένε ότι μαζί τα φάγαμε, ότι είμαστε μια διεφθαρμένη χώρα. Αυτό ενοχλεί όσους δεν συμετείχαν.

-εκεί γίνεται αίνιγμα της Σφίγγας πλέον γιατί είναι φαύλος κύκλος. Όλες οι χώρες είναι διεφθαρμένες, οι δημοκρατίες ιδιαίτερα, στη Δύση δεν υπάρχει διαφθορά; τεράστια αλλά υπάρχει και δικαιοσύνη. Εδώ δεν έχουμε δικαιοσύνη παρότι είναι ο τρίτη εξουσία και όμως να από εκεί, από το κεφάλι βρωμάει το ψάρι, η δικαιοσύνη είναι εκείνη που λείπει, δεν έχει τιμωρηθεί απολύτως κανένας, καταδικάζονται κάτι μικρότεροι και ασήμαντοι και οι πολιτικοί μας την γλυτώνουνε πάντα.

-Ποιά είναι η αίσθηση σας σε ό,τι αφορά τη διακυβέρνηση της χώρας, αρκεί ένα κόμμα;

 -χρειάζεται πάντα ένας χαρισματικός ηγέτης, όπως είχαμε την  εποχή του '12-'16 με το Βενιζέλο αλλά αυτό δεν φτάνει να αλλάξει το σύστημα, το μη σύστημα, το απαρχαιωμένο σύστημα, χρειάζεται όλη η κοινωνία να αλλάξει. Μια μετάγγιση πνευματικού αίματος να επιστρέψουν τα μυαλά από το εξωτερικό. Δεν φτάνει να έχεις συμβούλους ξένους, αυτό ειναι τελείως επιφανειακό δεν πρόκειται να αλλάξει τίποτα. Χρειάζεται από τη ρίζα αλλαγή νοοτροπίας..εδώ βέβαια ο ριζοσπαστισμός στην Ελλάδα έχει γίνει θρησκεία. Γιατί να γίνεται αντικείμενο λατρείας το άσυλο στα πανεπιστήμια; στην Αμερική δεν υπάρχει άσυλο και η αστυνομία μπορεί να πεί οποιαδήποτε στιγμή βέβαια αυτό γίνεται πολύ σπάνια. Και είναι ένα άσυλο πνευματικό που το παραδέχονται και το προστατεύουν όλοι. Για την Ελλάδα δεν μπορώ να διατυπώσω μια γνώμη γιατί είναι τόσο αδιαφανή τα πράγματα που μια συμβουλή να δώσω θα στραβώσει από μια άλλη πλευρά έστω και αν μοιάζει καλή, αυτό είναι το τραγικό, κάνεις κάτι για να ωφελήσει τον τόπο και εν τέλει τον βλάπτει.

-τί γεύση σας άφησε αυτή η συνεργασία με τους οικολόγους πράσινους;

-Είναι θέμα ανθρώπων. Υπάρχουν άτομα πολύ εντάξει, ειλικρινή και άλλοι που κάνουν καριέρες. Αυτοί οι τελευταίοι μόλις δουν κάποιον να ανεβαίνει, τον βλέπουν σαν αντίπαλο.

-Υπάρχει ελπίδα;

- Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία. Η απελπισία έχει σημασία μόνο για την αλλαγή, ας απελπιστούμε αρκετά για να καταφέρουμε να αλλάξουμε με την γνώση, την αυτοσυνείδηση, την αναβάθμιση του πνευματικού επιπέδου, να συμπεριφερόμαστε ως πολίτες και όχι εχθροί ο ένας του άλλου, πού είναι αλληλεγγύη;  σε πολύ μικρές περιπτώσεις, πρέπει να γίνουν πιό δεκτικοί οι νέοι Έλληνες να ακούνε, ότι έχουν να μάθουν κάτι, δεν τα ξέρουν όλα , πρέπει να περάσεις όλόκληρη ζωή και πάλι δεν τα ξέρεις όλα, εγώ θεωρώ τον εαυτό μου αμαθή,  ακόμα μαθαίνω, αυτό δεν πρέπει να σταματήσει, εκείνο που έχουν οι Αμερικάνοι ως μεγάλο προτέρημα είναι ότι δέχονται να μάθουν. οι νεότεροι Έλληνες έχω παρατηρήσει με δυσκολία μαθαίνουν, έχει επικρατήσει η νοοτροπία ότι τα ξέρουμε όλα.